Το όνομα της τσουκνίδας
Το περίεργο δεν είναι που οι πράκτορες του Τσάρου συνέλαβαν αυτό το σχέδιο, να κατασκευάσουν δηλαδή ένα ντοκουμέντο το οποίο υποτίθεται ότι αποκαλύπτει τις μυστικές αποφάσεις του "διεθνούς εβραϊσμού" για την παγκόσμια επιβολή τους μέσω μιας συνωμοσίας. Το περίεργο είναι ότι ακόμα και σήμερα, το ίδιο αυτό κείμενο κυκλοφορεί σ' όλο τον κόσμο σε δεκάδες γλώσσες και εκατοντάδες εκδόσεις για να στηρίξει παλιές και νέες θεωρίες για τον σιωνιστικό κίνδυνο.
Και όμως. Η πλαστότητα των "Πρωτοκόλλων" έχει αποδειχθεί με τον πιο απόλυτο τρόπο ήδη από το 1921. Ο ανταποκριτής των Times του Λονδίνου στην Κωνσταντινούπολη Φίλιπ Γκρέιβς ανακάλυψε τότε το αντίτυπο ενός γαλλικού βιβλίου που είχε κυκλοφορήσει περί το 1860 και το οποίο περιλαμβάνει αυτούσια κομμάτια από αυτά που ονομάστηκαν στη συνέχεια "Πρωτόκολλα". Μόνο που το γαλλικό πρωτότυπο δεν είχε καμιά σχέση με εβραίους ή με σιωνισμό. Γράφτηκε από τον Μορίς Ζολί και είχε στόχο τον γάλλο αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ'. Ο τίτλος του ήταν "Διάλογοι στην κόλαση ανάμεσα στον Μακιαβέλι και τον Μοντεσκιέ". Οταν οι πράκτορες της "Οχράνα" διασκεύασαν για δική τους χρήση το κείμενο του Joly έβαλαν απλώς στη θέση του αυτοκράτορα τους "Σοφούς της Σιών". Δεν φαντάζονταν ότι θα αποκαλυφθεί η λαθροχειρία τους, εφόσον το πρωτότυπο του Joly είχε εκδοθεί τριανταπέντε χρόνια νωρίτερα και τα περισσότερα αντίτυπά του είχαν καταστραφεί από τις γαλλικές αρχές εξαιτίας του αντικαθεστωτικού του περιεχομένου. Αλλωστε η Οχράνα δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί τη μετέπειτα σταδιοδρομία του δημιουργήματός της. Σκοπός της ήταν να στηρίξει την τρέχουσα αντιεβραϊκή πολιτική του Τσάρου, να δικαιολογήσει τα "πογκρόμ" και να στρέψει τη λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον του εύκολου στόχου.
Η αρχική απήχηση των "Πρωτοκόλλων" υπήρξε ελάχιστη στη Ρωσία και μηδενική στο εξωτερικό. Μόνο μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917 άρχισε η παγκόσμια αξιοποίησή τους. Κατά τον εμφύλιο του 1918-1921 οι Λευκοί έκαναν εκτεταμένη χρήση του βιβλίου στην προπαγάνδα τους, υποστηρίζοντας ότι η επανάσταση δεν ήταν παρά μια εβραϊκή συνωμοσία που στόχο είχε να αλώσει δια μέσου του μπολσεβικισμού τη χριστιανική Αγία Ρωσία. "Αυτή η προπαγάνδα προκάλεσε τρομερές σφαγές" παρατηρεί ο αμερικανός ιστορικός Bernard Lewis. Για να εξασφαλίσουν βοήθεια από το εξωτερικό οι Λευκοί διέδωσαν τα "Πρωτόκολλα" στην Ευρώπη και την Αμερική. Στη Μεγάλη Βρετανία, οι Times και η Morning Post δημοσίευσαν εκτεταμένα αποσπάσματα σε συνέχειες, ενώ ο Spectator ζήτησε τη συγκρότηση ειδικής επιτροπής για να εξετασθεί αν οι βρετανοί εβραίοι "είναι πράκτορες μιας μυστικής κυβέρνησης". Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα "Πρωτόκολλα" δημοσιεύθηκαν με τον τίτλο "Ο εβραϊκός κίνδυνος" και ενέπνευσαν τον μεγιστάνα της αυτοκινητοβιομηχανίας Χένρι Φορντ να γράψει σειρά σχετικών άρθρων και να τα κυκλοφορήσει σε μπροσούρα ("Ο διεθνής Εβραίος"), η οποία έγινε διεθνές μπεστ σέλερ. Η αποκάλυψη της λαθροχειρίας το 1921 υποχρέωσε τον διεθνή τύπο να αναγνωρίσει το σφάλμα. Ακόμα και ο Φορντ το παραδέχθηκε με κάποια καθυστέρηση (το 1927). Η παγκόσμια όμως διάδοση του βιβλίου ήταν ήδη γεγονός.
Τη μεγαλύτερη εκδοτική τους επιτυχία τα "Πρωτόκολλα" τη γνώρισαν στη μεσοπολεμική Γερμανία. Μέσα στον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας (1920) πουλήθηκαν πάνω από 120.000 αντίτυπα και οργανώθηκαν πολυάριθμες εκδηλώσεις που "εκλαϊκευαν" τις πλαστογραφημένες αποκαλύψεις. Από το 1923 ανέλαβε το έργο της διάδοσης ο επίσημος "φιλόσοφος" του ναζιστικού κόμματος, ο Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ, με το βιβλίο "Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών και η διεθνής εβραϊκή πολιτική". Οταν κατέλαβε την εξουσία ο Χίτλερ το 1933, η γερμανική μετάφραση των "Πρωτοκόλλων" είχε ήδη φτάσει στην 33η επανέκδοση. Το καθεστώς των εθνικοσοσιαλιστών τα ανέδειξε φυσικά σε κύριο μοχλό της αντισημιτικής τους προπαγάνδας. Η επίσημη ναζιστική έκδοση προτρέπει τους πολίτες "να μελετήσουν τις τρομερές ομολογίες των Σοφών της Σιών και να φροντίσουν ώστε το βιβλίο να φτάσει στα χέρια όλων των Γερμανών". Το 1935 το γερμανικό υπουργείο Παιδείας συμπεριέλαβε τα "Πρωτόκολλα" στα επίσημα σχολικά εγχειρίδια.
Η ήττα του ναζισμού και η παγκόσμια φρίκη για το Ολοκαύτωμα περιόρισε κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια τα "Πρωτόκολλα" στη θέση που τους ταιριάζει: ανάγνωσμα φαντασιόπληκτων ακροδεξιών ή θρησκόληπτων φανατικών. Τα ξανασυναντάμε σε μαζική κλίμακα τη δεκαετία του 50 στις αραβικές χώρες που έρχονται σε σύγκρουση με το νεοσύστατο Ισραήλ. Στα αραβικά τα "Πρωτόκολλα" είχαν μεταφραστεί ήδη το 1926. Ομως η πρώτη αυτή έκδοση υπήρξε έργο ρωμαιοκαθολικών της Ιερουσαλήμ. Η πρώτη μετάφραση από μουσουλμάνο έγινε μόλις το 1951. Σήμερα οι αραβικές μεταφράσεις έχουν φθάσει τις 9 και οι εκδόσεις είναι αμέτρητες. Μια απ' τις μεταφράσεις υπογράφεται από τον διάσημο συγγραφέα Αμπάς Μαχμούντ Αλ Ακάντ (1961) και μια άλλη από τον αδελφό τού Νάσερ (1968). Ο ίδιος ο Νάσερ αλλά και ο Σαντάτ, και ο Καντάφι έχουν δημόσια συστήσει την ανάγνωση των "Πρωτοκόλλων". Ο σαουδάραβας βασιλιάς Φεϊζάλ συνήθιζε να προσφέρει στους καλεσμένους του από ένα αντίτυπο. Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 η επίσημη προπαγάνδα υπέρ των "Πρωτοκόλλων" περιορίστηκε στη Σαουδική Αραβία, εφόσον δεν ταίριαζε στις αντιιμπεριαλιστικές κατευθύνσεις που ακολουθούσαν τα περισσότερα αραβικά κράτη. Η σκυτάλη πέρασε στο Ιράν, το Πακιστάν, τη Μαλαισία και την Ινδονησία.
Ακόμα και κάποιος αναγνώστης που δεν έχει πληροφορηθεί την ιστορία της πλαστογράφησης των "Πρωτοκόλλων" μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ότι πρόκειται περί κατασκευάσματος. Είναι πράγματι οξύμωρο το σχήμα, σύμφωνα με το οποίο οι Εβραίοι εμφανίζουν τους εαυτούς τους ως όργανο του κακού, χρησιμοποιώντας μάλιστα την τυπική αντισημιτική φρασεολογία των χριστιανών της εποχής. Αλλά αυτό δεν εμποδίζει τους προπαγανδιστές της γνησιότητας. Εχουν τη δική τους λογική. Την περιγράφει ο πιο θερμός και πιο διάσημος υποστηρικτής των "Πρωτοκόλλων":
«Τα "Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών" που οι Εβραίοι τ' απαρνούνται με τόση κακία, δείχνουν μ' έναν αναμφισβήτητο τρόπο πόσο ολόκληρη η ύπαρξη αυτού του λαού στηρίζεται στα ψέματα που εξυφαίνει. 'Είναι πλαστά' επαναλαμβάνει η 'Γκαζέτα της Φραγκφούρτης' και προσπαθεί να πείσει το σύμπαν. Αυτό όμως και μόνο αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι είναι αληθινά κι αυθεντικά. Εκφράζουν ξεκάθαρα και εν γνώσει του σκοπού, αυτά που οι Εβραίοι ασυνείδητα προσπαθούν να πετύχουν. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ να εξετάσουμε ποιοι απ' τους Εβραίους παραδέχονται αυτές τις αποκαλύψεις. Εκείνο που είναι αποφασιστικό και συντριπτικό γι' αυτούς είναι ότι φέρνουν στο φως της μέρας, με μίαν ανατριχιαστική ακρίβεια, το χαρακτήρα και τη δραστηριότητα του ιουδαϊκού λαού και, μ' όλες του τις διακλαδώσεις, τον τελικό σκοπό στον οποίον τείνουν. Ο καλύτερος τρόπος για να κάνουμε σωστές τις αποκαλύψεις είναι να τις θέσουμε αντιμέτωπες στα γεγονότα. Αν κάνουμε να περάσουν απ' το μυαλό μας τα ιστορικά γεγονότα των τελευταίων ετών, φωτισμένα απ' αυτό το βιβλίο, καταλαβαίνουμε αμέσως γιατί ο εβραϊκός Τύπος το κατεδίκασε έτσι κραυγαλέα: Οταν θα 'ρθει η μέρα που το βιβλίο αυτό θα γίνει το ευαγγέλιο του Εβραίου, τότε θ' αποκαλυφθεί κι η τρομερή συνωμοσία που τόσον καιρό εξυφαινόταν». (Αδόλφου Χίτλερ, «Ο αγών μου», μετάφραση Ανδρ. Πάγκαλος, τ. Α', εκδ. Ζάρβανος, Αθήνα 1961).
Εκατό χρόνια από τηυν κατασκευή τους, τα «Πρωτόκολλα» εξακολουθούν να τρέφουν τον αντισημιτισμό
Το μπεστ σέλερ του μίσους
Αν
αμφιβάλλει κανείς για τη δύναμη του γραπτού λόγου, αρκεί να αναλογιστεί
την ιστορία αυτού του παράξενου βιβλίου, της πιο περίεργης εκδοτικής
επιτυχίας όλων των εποχών. Από τότε που πρωτοεκδόθηκε, πριν από έναν
αιώνα, δεν έπαψε να κινεί το ενδιαφέρον των πιο ετερόκλητων ανθρώπων και
να ενεργοποιεί την πολιτική δραστηριότητα των πιο ασύμβατων ιδεολογιών.
Και όμως, τα "Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών" δεν είναι παρά ένα
πλαστογράφημα, ένα κακοφτιαγμένο δημιούργημα της ρωσικής μυστικής
υπηρεσίας την εποχή του Τσάρου, της περιβόητης "Οχράνα". Περιλαμβάνει 24
κεφάλαια, τα οποία υποτίθεται ότι αποδίδουν τα πρακτικά κάποιων
μυστικών συνεδριάσεων των "κεφαλών" της διεθνούς εβραϊκής συνωμοσίας.
Εμφανίζονται οι ίδιοι οι Εβραίοι να οργανώνουν με τον πιο κυνικό και και
σκοτεινό τρόπο την "παγκόσμια αυτοκρατορία τους". Περιγράφεται κάθε
είδους μέσο για την επίτευξη του τελικού σκοπού: της παγκόσμιας
κυριαρχίας.
Το περίεργο δεν είναι που οι πράκτορες του Τσάρου συνέλαβαν αυτό το σχέδιο, να κατασκευάσουν δηλαδή ένα ντοκουμέντο το οποίο υποτίθεται ότι αποκαλύπτει τις μυστικές αποφάσεις του "διεθνούς εβραϊσμού" για την παγκόσμια επιβολή τους μέσω μιας συνωμοσίας. Το περίεργο είναι ότι ακόμα και σήμερα, το ίδιο αυτό κείμενο κυκλοφορεί σ' όλο τον κόσμο σε δεκάδες γλώσσες και εκατοντάδες εκδόσεις για να στηρίξει παλιές και νέες θεωρίες για τον σιωνιστικό κίνδυνο.
Και όμως. Η πλαστότητα των "Πρωτοκόλλων" έχει αποδειχθεί με τον πιο απόλυτο τρόπο ήδη από το 1921. Ο ανταποκριτής των Times του Λονδίνου στην Κωνσταντινούπολη Φίλιπ Γκρέιβς ανακάλυψε τότε το αντίτυπο ενός γαλλικού βιβλίου που είχε κυκλοφορήσει περί το 1860 και το οποίο περιλαμβάνει αυτούσια κομμάτια από αυτά που ονομάστηκαν στη συνέχεια "Πρωτόκολλα". Μόνο που το γαλλικό πρωτότυπο δεν είχε καμιά σχέση με εβραίους ή με σιωνισμό. Γράφτηκε από τον Μορίς Ζολί και είχε στόχο τον γάλλο αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ'. Ο τίτλος του ήταν "Διάλογοι στην κόλαση ανάμεσα στον Μακιαβέλι και τον Μοντεσκιέ". Οταν οι πράκτορες της "Οχράνα" διασκεύασαν για δική τους χρήση το κείμενο του Joly έβαλαν απλώς στη θέση του αυτοκράτορα τους "Σοφούς της Σιών". Δεν φαντάζονταν ότι θα αποκαλυφθεί η λαθροχειρία τους, εφόσον το πρωτότυπο του Joly είχε εκδοθεί τριανταπέντε χρόνια νωρίτερα και τα περισσότερα αντίτυπά του είχαν καταστραφεί από τις γαλλικές αρχές εξαιτίας του αντικαθεστωτικού του περιεχομένου. Αλλωστε η Οχράνα δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί τη μετέπειτα σταδιοδρομία του δημιουργήματός της. Σκοπός της ήταν να στηρίξει την τρέχουσα αντιεβραϊκή πολιτική του Τσάρου, να δικαιολογήσει τα "πογκρόμ" και να στρέψει τη λαϊκή δυσαρέσκεια εναντίον του εύκολου στόχου.
Η αρχική απήχηση των "Πρωτοκόλλων" υπήρξε ελάχιστη στη Ρωσία και μηδενική στο εξωτερικό. Μόνο μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917 άρχισε η παγκόσμια αξιοποίησή τους. Κατά τον εμφύλιο του 1918-1921 οι Λευκοί έκαναν εκτεταμένη χρήση του βιβλίου στην προπαγάνδα τους, υποστηρίζοντας ότι η επανάσταση δεν ήταν παρά μια εβραϊκή συνωμοσία που στόχο είχε να αλώσει δια μέσου του μπολσεβικισμού τη χριστιανική Αγία Ρωσία. "Αυτή η προπαγάνδα προκάλεσε τρομερές σφαγές" παρατηρεί ο αμερικανός ιστορικός Bernard Lewis. Για να εξασφαλίσουν βοήθεια από το εξωτερικό οι Λευκοί διέδωσαν τα "Πρωτόκολλα" στην Ευρώπη και την Αμερική. Στη Μεγάλη Βρετανία, οι Times και η Morning Post δημοσίευσαν εκτεταμένα αποσπάσματα σε συνέχειες, ενώ ο Spectator ζήτησε τη συγκρότηση ειδικής επιτροπής για να εξετασθεί αν οι βρετανοί εβραίοι "είναι πράκτορες μιας μυστικής κυβέρνησης". Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα "Πρωτόκολλα" δημοσιεύθηκαν με τον τίτλο "Ο εβραϊκός κίνδυνος" και ενέπνευσαν τον μεγιστάνα της αυτοκινητοβιομηχανίας Χένρι Φορντ να γράψει σειρά σχετικών άρθρων και να τα κυκλοφορήσει σε μπροσούρα ("Ο διεθνής Εβραίος"), η οποία έγινε διεθνές μπεστ σέλερ. Η αποκάλυψη της λαθροχειρίας το 1921 υποχρέωσε τον διεθνή τύπο να αναγνωρίσει το σφάλμα. Ακόμα και ο Φορντ το παραδέχθηκε με κάποια καθυστέρηση (το 1927). Η παγκόσμια όμως διάδοση του βιβλίου ήταν ήδη γεγονός.
Τη μεγαλύτερη εκδοτική τους επιτυχία τα "Πρωτόκολλα" τη γνώρισαν στη μεσοπολεμική Γερμανία. Μέσα στον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας (1920) πουλήθηκαν πάνω από 120.000 αντίτυπα και οργανώθηκαν πολυάριθμες εκδηλώσεις που "εκλαϊκευαν" τις πλαστογραφημένες αποκαλύψεις. Από το 1923 ανέλαβε το έργο της διάδοσης ο επίσημος "φιλόσοφος" του ναζιστικού κόμματος, ο Αλφρεντ Ρόζενμπεργκ, με το βιβλίο "Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών και η διεθνής εβραϊκή πολιτική". Οταν κατέλαβε την εξουσία ο Χίτλερ το 1933, η γερμανική μετάφραση των "Πρωτοκόλλων" είχε ήδη φτάσει στην 33η επανέκδοση. Το καθεστώς των εθνικοσοσιαλιστών τα ανέδειξε φυσικά σε κύριο μοχλό της αντισημιτικής τους προπαγάνδας. Η επίσημη ναζιστική έκδοση προτρέπει τους πολίτες "να μελετήσουν τις τρομερές ομολογίες των Σοφών της Σιών και να φροντίσουν ώστε το βιβλίο να φτάσει στα χέρια όλων των Γερμανών". Το 1935 το γερμανικό υπουργείο Παιδείας συμπεριέλαβε τα "Πρωτόκολλα" στα επίσημα σχολικά εγχειρίδια.
Η ήττα του ναζισμού και η παγκόσμια φρίκη για το Ολοκαύτωμα περιόρισε κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια τα "Πρωτόκολλα" στη θέση που τους ταιριάζει: ανάγνωσμα φαντασιόπληκτων ακροδεξιών ή θρησκόληπτων φανατικών. Τα ξανασυναντάμε σε μαζική κλίμακα τη δεκαετία του 50 στις αραβικές χώρες που έρχονται σε σύγκρουση με το νεοσύστατο Ισραήλ. Στα αραβικά τα "Πρωτόκολλα" είχαν μεταφραστεί ήδη το 1926. Ομως η πρώτη αυτή έκδοση υπήρξε έργο ρωμαιοκαθολικών της Ιερουσαλήμ. Η πρώτη μετάφραση από μουσουλμάνο έγινε μόλις το 1951. Σήμερα οι αραβικές μεταφράσεις έχουν φθάσει τις 9 και οι εκδόσεις είναι αμέτρητες. Μια απ' τις μεταφράσεις υπογράφεται από τον διάσημο συγγραφέα Αμπάς Μαχμούντ Αλ Ακάντ (1961) και μια άλλη από τον αδελφό τού Νάσερ (1968). Ο ίδιος ο Νάσερ αλλά και ο Σαντάτ, και ο Καντάφι έχουν δημόσια συστήσει την ανάγνωση των "Πρωτοκόλλων". Ο σαουδάραβας βασιλιάς Φεϊζάλ συνήθιζε να προσφέρει στους καλεσμένους του από ένα αντίτυπο. Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 η επίσημη προπαγάνδα υπέρ των "Πρωτοκόλλων" περιορίστηκε στη Σαουδική Αραβία, εφόσον δεν ταίριαζε στις αντιιμπεριαλιστικές κατευθύνσεις που ακολουθούσαν τα περισσότερα αραβικά κράτη. Η σκυτάλη πέρασε στο Ιράν, το Πακιστάν, τη Μαλαισία και την Ινδονησία.
Ακόμα και κάποιος αναγνώστης που δεν έχει πληροφορηθεί την ιστορία της πλαστογράφησης των "Πρωτοκόλλων" μπορεί εύκολα να διαπιστώσει ότι πρόκειται περί κατασκευάσματος. Είναι πράγματι οξύμωρο το σχήμα, σύμφωνα με το οποίο οι Εβραίοι εμφανίζουν τους εαυτούς τους ως όργανο του κακού, χρησιμοποιώντας μάλιστα την τυπική αντισημιτική φρασεολογία των χριστιανών της εποχής. Αλλά αυτό δεν εμποδίζει τους προπαγανδιστές της γνησιότητας. Εχουν τη δική τους λογική. Την περιγράφει ο πιο θερμός και πιο διάσημος υποστηρικτής των "Πρωτοκόλλων":
«Τα "Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών" που οι Εβραίοι τ' απαρνούνται με τόση κακία, δείχνουν μ' έναν αναμφισβήτητο τρόπο πόσο ολόκληρη η ύπαρξη αυτού του λαού στηρίζεται στα ψέματα που εξυφαίνει. 'Είναι πλαστά' επαναλαμβάνει η 'Γκαζέτα της Φραγκφούρτης' και προσπαθεί να πείσει το σύμπαν. Αυτό όμως και μόνο αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι είναι αληθινά κι αυθεντικά. Εκφράζουν ξεκάθαρα και εν γνώσει του σκοπού, αυτά που οι Εβραίοι ασυνείδητα προσπαθούν να πετύχουν. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ να εξετάσουμε ποιοι απ' τους Εβραίους παραδέχονται αυτές τις αποκαλύψεις. Εκείνο που είναι αποφασιστικό και συντριπτικό γι' αυτούς είναι ότι φέρνουν στο φως της μέρας, με μίαν ανατριχιαστική ακρίβεια, το χαρακτήρα και τη δραστηριότητα του ιουδαϊκού λαού και, μ' όλες του τις διακλαδώσεις, τον τελικό σκοπό στον οποίον τείνουν. Ο καλύτερος τρόπος για να κάνουμε σωστές τις αποκαλύψεις είναι να τις θέσουμε αντιμέτωπες στα γεγονότα. Αν κάνουμε να περάσουν απ' το μυαλό μας τα ιστορικά γεγονότα των τελευταίων ετών, φωτισμένα απ' αυτό το βιβλίο, καταλαβαίνουμε αμέσως γιατί ο εβραϊκός Τύπος το κατεδίκασε έτσι κραυγαλέα: Οταν θα 'ρθει η μέρα που το βιβλίο αυτό θα γίνει το ευαγγέλιο του Εβραίου, τότε θ' αποκαλυφθεί κι η τρομερή συνωμοσία που τόσον καιρό εξυφαινόταν». (Αδόλφου Χίτλερ, «Ο αγών μου», μετάφραση Ανδρ. Πάγκαλος, τ. Α', εκδ. Ζάρβανος, Αθήνα 1961).
(Ελευθεροτυπία,
17/9/1995)
