- Ταξίδι της μνήμης σε πρόσωπα και γεγονότα πριν από 60 χρόνια
Από την αρχή θα ήθελα να σημειώσω ότι: πενήντα δύο χρόνια από την πάνδημη κηδεία του Γρηγόρη Λαμπράκη, που όρισε τη διαδοχή της Νεολαίας της ΕΔΑ από τη μετέπειτα Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη και επισημοποίησε την πρώτη δημόσια καταγεγραμμένη διάσταση πολιτικής αξιολόγησης της κηδείας μεταξύ της ηγεσίας του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, και σαράντα επτά χρόνια από τη διάσπαση του ΚΚΕ, η δική μας Αριστερά στις νέες συνθήκες ξαναβρίσκει τον ιστορικό της βηματισμό και μάλιστα από θέση κυβερνητικής ευθύνης.
Αναφέρομαι σ' εκείνη την Αριστερά που είχε εμποτίσει στα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια τη δημοκρατική συνείδηση αυτής της γενιάς για την πορεία προς την ανεξαρτησία και υπόρρητα προς τον σοσιαλισμό. Πορεία αντιφατική, αλλά πάντως δημοκρατική. Και δεν είναι τυχαίο ότι με τη διάσπαση, ελάχιστα, που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, στελέχη του Κεντρικού Συμβουλίου της Νεολαίας Λαμπράκη εντάχθηκαν στο ΚΚΕ. Τα στοιχεία βεβαιώνουν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των μελών των εκλεγμένων οργάνων της Νεολαίας, ακόμη και στελέχη που στην περίοδο '63-'65 αμφισβήτησαν τις πολιτικές επιλογές της ΕΔΑ, την επομένη της διάσπασης, είτε στη νομιμότητα είστε στην παρανομία, στα κρατητήρια της Ασφάλειας, στις εξορίες ή τις φυλακές, έμειναν σταθερά, με διαφορετικούς τρόπους, στη δημοκρατική παράδοση της ΕΔΑ - αναστοχαζόμενοι όλοι μας πάνω σε ουσιώδη προβλήματα φυσιογνωμίας και πολιτικής του κόμματος. Σ' αυτήν, τη δική μας Αριστερά, παρά τους πρόσκαιρουςς διαχωρισμούς, ανήκει ο Χρήστος.
Ένας από τους πολλούς
Στα βιογραφικά του Χρήστου βρίσκει κανείς τεκμηριωμένα στοιχεία στο υποδειγματικό κείμενο του Θανάση Καλαφάτη για το κίνημα των μαθητών των νυχτερινών γυμνασίων, των κατώτερων τεχνικών σχολών και για την άλλη ποικίλη δράση του. Δεν θα τα επαναλάβω. Θα παραθέσω κάποιες παρατηρήσεις αντιπροσωπευτικές του αγωνιστικού ήθους και της πολιτικής συμπεριφοράς εκείνης της γενιάς.Γράφει ο Βασίλης Κωτούλας: «Ο Χρήστος και οι αγωνιστές της γενιάς μας στην πολλή μεγάλη πλειονότητά τους δεν σκέφτηκαν ούτε στιγμή να εξαγοράσουν τους αγώνες τους, δεν πούλησαν την συνείδηση τους στο χρηματιστήριο της Μεταπολίτευσης. Οι κεντρικές αξίες της Αριστεράς, η σεμνότητα, η αξιοπρέπεια, η ανιδιοτέλεια, ο αλτρουισμός και το να νιώθεις ότι είσαι στον αγώνα με το όνομά σου και την ιδιαιτερότητά σου και ταυτόχρονα 'ένας από τους πολλούς της ελληνικής Αριστεράς', ήταν μια κληρονομιά που η γενιά μας την κληρονόμησε από την Αντίσταση και την ΕΠΟΝ και την τίμησε».
Και σ' άλλο σημείο: «Πηγές έμπνευσής του (σ.σ.: μας) ήταν οι προηγούμενοι αγώνες της νεολαίας, η ΕΠΟΝ και τα στελέχη της, οι αγώνες της δεκαετίας του '50 για δημοκρατία, παιδεία, πολιτισμό, για τα δικαιώματα της νεολαίας, και οι αγώνες για το εθνικό πρόβλημα της Κύπρου. Εξάλλου καθοδηγητές μας στη ΔΝΛ (και προηγουμένως στη Ν. ΕΔΑ) που μας εμπνέανε με την ιστορία τους, τη δράση τους και το παράδειγμά τους, ήταν ΕΠΟΝίτες της πρώτης γενιάς της ΕΠΟΝ (Θεοδωράκης, Μπενάς, Μίσσιος, Στεφάνου) αλλά και όλα σχεδόν τα μέλη του εκλεγμένου από το 1ο συνέδριο καθοδηγητικού οργάνου της ΔΝΛ ήταν ΕΠΟΝίτες της 2ης γενιάς, της παράνομης ΕΠΟΝ της δεκαετίας του '50».
Συγκρατώ άλλη μια παρατήρηση αντιπροσωπευτική των αντιλήψεων και της αγωνιστικής ενωτικής δράσης και πολιτικής συμπεριφοράς του Χρήστου κι εκείνης της γενιάς, που την προσδιόρισε και στα χρόνια της ωριμότητας, στη μεταπολιτευτική περίοδο, όπως διατυπώνεται από τον Σωτήρη Οικονόμου:
«Εμείς οι συνάδελφοί του (αναφέρεται στον χώρο των υπαλλήλων των ασφαλιστικών εταιρειών), οι σύντροφοί του, όσοι είχαν επικοινωνία μαζί του, γνωρίσαμε έναν Χρήστο συνθετικό στις αντιθέσεις, ενωτικό, που κάθε φορά ήξερε ποιο είναι το κύριο ζητούμενο. Ήταν με το κόμμα, ήταν με την παράταξη, αλλά πάνω από όλα ήταν με τους εργαζόμενους και είχε την διάκριση και την αντίληψη ότι αυτά δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην».
Συνέχεια και ασυνέχεια
Παρέθεσα αυτά τα λίγα αποσπάσματα, από την τιμητική έκδοση της ΕΜΙΑΝ για το Χρήστο, γιατί θεωρώ πως είναι αντιπροσωπευτικά του αγωνιστικού ήθους και της πολιτικής συμπεριφοράς μια ολόκληρης γενιάς της Αριστεράς. Της γενιάς της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου από το '50 στο '56 και από το '58 ώς το βασιλικό πραξικόπημα του '65. Είναι η λιγότερο μελετημένη περίοδος του κινήματος της νεολαίας, των συλλογικών φορέων και πρωτοβουλιών και των οργανώσεων της Αριστεράς, από την παράνομη ΕΠΟΝ στην ΕΔΝΕ και αργότερα στη Νεολαία της ΕΔΑ, που επέδρασε καταλυτικά στο κίνημα της Νεολαίας, ιδιαίτερα μετά το '58, με την ενσωμάτωση των μελών και στελεχών της ύστερης ΕΠΟΝ στη Νεολαία της ΕΔΑ. Είναι καιρός η ΕΜΙΑΝ να αναλάβει σχετική πρωτοβουλία.Από την εμπειρία και τις μνήμες μου για καταστάσεις και πρόσωπα είμαι πεπεισμένος ότι από μια σοβαρή μελέτη και αξιολόγηση των στοιχείων μπορεί να αναδειχθεί ο ηγεμονικός ρόλος, κυρίως της Νεολαίας της ΕΔΑ και στη συνέχεια των Λαμπράκηδων, στο κίνημα και η ανάδειξη της νεολαίας σ' αυτή την περίοδο ως ιδιαίτερου πολιτικού υποκειμένου. Αυτό θέτει άλλη τάξεως προβλήματα, πολιτικής θεωρίας και πρακτικής, σχετικά και με τη συγκυρία, που δεν είναι του παρόντος.
Για τις μετά το '65 γενιές και ώς την κατάρρευση της δικτατορίας μένει ανοιχτό ένα κεφάλαιο στην ιστορία των Λαμπράκηδων που συνδέεται με τη μαθητική οργάνωση και την διάδοχη γενιά του Πολυτεχνείου. Είναι οι γενιές που συμμετείχαν στο κίνημα της Νεολαίας της Αριστεράς στην περίοδο της πολιτικής εκτροπής (βασιλικό πραξικόπημα, ανατροπή κυβέρνησης Παπανδρέου) και της αντίστασης στην περίοδο της δικτατορίας). Ο αγώνας είναι ανοιχτά πολιτικός, οι συσσωματώσεις είναι τόσο υψιπετείς που με την κατάρρευση της δικτατορίας, στις νέες συνθήκες του ομαλού πλέον δημοκρατικού βίου, εδώ και σαράντα τόσα χρόνια τώρα, έγινε δύσκολη η προσγείωση στην ποικίλη δράση μέσα από συλλογικούς φορείς για τα συγκεκριμένα προβλήματα και τις ανάγκες των νέων.
Παρακαταθήκη για μελλοντικές γενιές
Όταν συγκεντρωνόμαστε όπως σήμερα στη μνήμη του φίλου μας και συναγωνιστή Χρήστου Ρεκλείτη, νιώθω ότι επιτελούμε και ένα καθήκον προς τη νέα γενιά της Αριστεράς. Είναι η γενιά την οποία σημάδεψε η κρίση και που τώρα ζει σε ένα καινούργιο, αδιαμόρφωτο πολιτικό τοπίο με κυβέρνηση της Αριστεράς. Δεν αρκεί η ελπίδα που εκφράζει η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ούτε οι εκδηλώσεις στήριξης στις πλατείες στην πολιτική της κυβέρνησης, στον δύσκολο και αντιφατικό δρόμο για την κανονικότητα στη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών (Κοινοβούλιο, κυβέρνηση, δικαιοσύνη, Τοπική Αυτοδιοίκηση, συνδικαλισμό και άλλες συνταγματικά κατοχυρωμένες κοινωνικές συλλογικότητες), για την κοινωνική ανασυγκρότηση και την οικονομική πρόοδο. Οι ταξικές και πολιτικές συγκρούσεις με τη νεοφιλελεύθερη πολιτική είναι μεγάλες και είναι αναγκαία η συμμετοχή και αυτής της γενιάς με βάση τα προβλήματα και τις ανάγκες της εποχής. Ένα απελευθερωτικό κίνημα δεν αναπτύσσεται αναθέτοντας μόνο σε εκλεγμένους αντιπροσώπους.Ο τρόπος της Νεολαίας της ΕΔΑ σε εκείνες τις συνθήκες νομίζω πως ήταν υποδειγματικός. Γειωμένη στα προβλήματα και στις ανάγκες της εποχής, σε συνθήκες τρομοκρατίας και παρασυντάγματος, κατάφερε να ηγεμονεύσει σε ένα πολυεπίπεδο κίνημα νεολαίας που κορυφώθηκε με το 114 και το 15%, συνενώνοντας ευρύτερα κοινωνικά στρώματα στα αιτήματα για δημοκρατία, ειρήνη και ανεξαρτησία. Και στο βάθος με κατεύθυνση τον σοσιαλισμό, με δεδομένη βέβαια τότε την ύπαρξη της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά όχι χωρίς αμφισβητήσεις μετά το 20ο συνέδριο, το ιταλικό υπόδειγμα, τον αντιαποικιακό αγώνα και τη σινο-σοβιετική ρήξη.
Το αυθόρμητο και η Νεολαία της ΕΔΑ
Για να ξανάρθουμε στο παράδειγμα του Χρήστου και των μελών της εργατικής νεολαίας της ΕΔΑ. Σ' αυτό συναντάμε το Τμήμα Νέων του ΔΣΚ (Δημοκρατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα), το κίνημα των μαθητών των νυχτερινών γυμνασίων, τον Σύλλογό τους που συστεγάζεται με τον Σύλλογο εργαζομένων φοιτητών, τη συντονιστική επιτροπή με το κίνημα των σπουδαστών των τεχνικών σχολών, την έκδοση της εφημερίδας Μαθητική, τον θεατρικό τους όμιλο, τη σύγκρουση με τις παρακρατικές οργανώσεις ΕΦΟΦ, ΧΟΕΝ, ΟΣΕΝ, την συνεργασία με την Ομοσπονδία των τοπικών σπουδαστικών συλλόγων, τη συμμετοχή στις πορείες ειρήνης και στο ιδρυτικό συνέδριο της ΕΦΕΕ, ως αντεπιστέλλοντος μέλους του συλλόγου τους.Η δράση της Νεολαίας της ΕΔΑ αξιοποιούσε δημιουργικά κάθε αυθόρμητη εκδήλωση και κάθε πρωτοβουλία στην οποία μετείχαν αριστεροί νέοι, όπως, για παράδειγμα, οι ποικίλες εκδόσεις στις σχολές, ο Λογοτεχνικός Όμιλος Φοιτητών, η Πρωτοπορία με τις πανελλαδικές εκθέσεις ζωγραφικής νέων, ο Σύλλογος Φίλων Λαϊκής Μουσικής, που εκτός των άλλων τροφοδότησε τις μπουάτ και αργότερα το θέατρο Ν. Ιωνίας, με κορύφωση των πρωτοβουλιών τις συναυλίες του Μίκη. Ας μην ξεχνάμε ότι η πρώτη μουσική εκδήλωση του Μίκη μετά την επιστροφή από το Παρίσι, με τον μελοποιημένο "Επιτάφιο" του Γιάννη Ρίτσου, οργανώθηκε από την Ένωση Κρητών Σπουδαστών, στο Δ.Σ. της οποίας μετείχαν μέλη της Νεολαίας της ΕΔΑ, στη Λέσχη των Φιλελευθέρων.
Δύο ακόμα αλληλοσυμπληρούμενα στοιχεία για τη σχέση του αυθόρμητου και του οργανωμένου: Η αντίδραση στο εκλογικό πραξικόπημα του '61 από το πρώτο βράδυ, με τις καταγγελίες της αντιπολίτευσης, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εν συνεχεία ανάπτυξη του κινήματος του 114 μέσα από ενωτικές συλλογικές πρωτοβουλίες. Δύο στοιχεία:
Η εμφάνιση ένα πρωινό στους τοίχους των δημοσίων κτιρίων του 114 προήλθε από νυχτερινή σύσκεψη ομάδας αριστερών και κεντρώων φοιτητών χωρίς προηγούμενη κομματική συνεννόηση. Κι ως προς την ΕΔΑ, η νεολαία υιοθέτησε αμέσως το σύνθημα και τέθηκε επικεφαλής του αγώνα. Ωστόσο, στην Εκτελεστική Επιτροπή του Κόμματος υπήρξε δισταγμός, με το επιχείρημα από κάποια στελέχη ότι δεν είναι δυνατόν να υιοθετούμε το ακροτελεύτιο άρθρο ενός συντάγματος το οποίο η Αριστερά είχε καταψηφίσει. Εδώ βλέπουμε πόσο αντιφατικά κινείται η Ιστορία.
Είχε προηγηθεί συγκέντρωση φοιτητών της Θεολογικής Σχολής στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου για θεολογικά ζητήματα. Τη συγκέντρωση διέλυσε βίαια η αστυνομία. Ήταν η αρχή του οργανωμένου νεολαιΐστικου κινήματος του 114.
Ανοιχτά κεφάλαια
Στην περιοδολόγηση της πρώτης μετεμφυλιακής γενιάς υπάρχουν κάποια κρίσιμα και ανοιχτά θέματα, στα οποία δεν έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία. Παραδείγματος χάρη, οι οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις του '56 -εκλογική νίκη της Δημοκρατικής Ένωσης αλλά κοινοβουλευτική πλειοψηφία της ΕΡΕ με το τριφασικό εκλογικό σύστημα, μεσούσης της διαδικασίας οικονομικής ανασυγκρότησης από τη Δεξιά με σταδιακή διεύρυνση των μεσοστρωμάτων, μετατροπή της ΕΔΑ σε ενιαίο κόμμα (καλή ώρα σαν και τώρα με τον ΣΥΡΙΖΑ), αλλαγή της ηγεσίας του ΚΚΕ, μεγάλες διαδηλώσεις με δύο νεκρούς για το Κυπριακό κ.ά.- έθεσαν στο κλιμάκιο της παράνομης ηγεσίας του ΚΚΕ στην Ελλάδα την ανάγκη να αναπροσαρμόσει την πολιτική του και να αναδιατάξει τις δυνάμεις του κατά πρώτο λόγο στο φοιτητικό κίνημα. Τα στελέχη και τα μέλη της παράνομης ΕΠΟΝ πολλαπλασιάζονται, εκδίδεται η Πανσπουδαστική, ανασυγκροτούνται οι φοιτητικοί σύλλογοι και αναπτύσσονται αγώνες για επιμέρους προβλήματα που απασχολούν τους φοιτητές και την εργαζόμενη νεολαία, όπως π.χ. δίδακτρα, φοιτητικό εισιτήριο, συγγράμματα, οργάνωση εθνικοτοπικών συλλόγων και δημιουργία τμημάτων νέων στις γειτονιές και στο συνδικαλιστικό κίνημα σε σύγκρουση με τις διορισμένες διοικήσεις.Αυτή η δράση οδήγησε στην περίοδο μετά την ενσωμάτωση της παράνομης ΕΠΟΝ στη Νεολαία της ΕΔΑ, που με την ενωτική δράση της οδήγησε στην κορύφωση του κινήματος της Νεολαίας στο διάστημα '61-'63. Στα πανεπιστήμια, στα γυμνάσια, στις τεχνικές σχολές, στην Αθήνα και στις μεγάλες πόλεις, στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα και στις γειτονιές, αναπτύσσεται μετά το 114 και διευρύνεται με τη συμμετοχή των εκπαιδευτικών (δημοψήφισμα για την Παιδεία) εργατικών σωματείων και συλλόγων το κίνημα του 15%. Το αίτημα αυτό, 15% του προϋπολογισμού για την Παιδεία, καταγράφεται για πρώτη φορά στο προεκλογικό φυλλάδιο του '61 της ΕΔΑ και με την ολοκλήρωση του αγώνα περιλαμβάνεται στις αποφάσεις του 4ου Πανσπουδαστικού Συνεδρίου, ιδρυτικού της ΕΦΕΕ, ως διεκδίκηση του 5% επί του ΑΕΠ, που έως σήμερα παραμένει ζητούμενο ως προϋπόθεση οικονομικής ανάπτυξης.
Απαρχές αναπροσανατολισμού
Είναι η περίοδος ('61-'63) που, μετά την αποτυχία του Κέντρου στις εκλογές του '58, ανασυγκροτείται η Ένωση Κέντρου και βαδίζει προς την εξουσία. Σε αυτή την περίοδο έχουμε την πρώτη διάσταση αντιλήψεων στο οργανωμένο φοιτητικό και μαθητικό κίνημα μεταξύ της Νεολαίας της ΕΔΑ, που ασκεί ηγετικό ρόλο, και της ηγεσίας της Οργάνωσης Νέων της Ένωσης Κέντρου (ΟΝΕΚ) που θέλει τη συρρίκνωση του κινήματος σε απλή διεκδίκηση της εξουσίας από την Ένωση Κέντρου.Ειδικότερα θέματα που δεν έχουν αξιολογηθεί όσο θα έπρεπε σχετίζονται με τις απαρχές απαγκίστρωσης της Νεολαίας της ΕΔΑ από την τότε φιλοσοβιετική κατεύθυνση της κομματικής ηγεσίας.
Με πρωτοβουλία νέων της Αριστεράς δημιουργείται ο Σύνδεσμος Μπέρτραντ Ράσελ, που κινείται στο πλαίσιο των κινημάτων ειρήνης στον δυτικό κόσμο, σε διαφορετική κατεύθυνση από τη φιλοσοβιετική Επιτροπή Ειρήνης, αλλά που ωστόσο συνδιοργανώνουν τις μαραθώνιες πορείες.
Η οργανωτική ολοκλήρωση του συνδικαλιστικού φοιτητικού κινήματος με την ίδρυση της ΕΦΕΕ συνδέεται και με διαφοροποίηση του φοιτητικού κινήματος στις διεθνείς σχέσεις. Η συμβολή της ηγεσίας της Νεολαίας της ΕΔΑ τόσο στη φυσιογνωμία όσο και στις αποφάσεις του Συνεδρίου της ΕΦΕΕ, ήταν καθοριστική. Από την οργανωτική επιτροπή προτάθηκε η συμμετοχή της ΕΦΕΕ και στις δύο διεθνείς φοιτητικές ενώσεις, στη δυτική ISC και στην ανατολική IUS, αυτό προκάλεσε την παρέμβαση της αμερικανικής πρεσβείας μέσω της ηγεσίας της Ένωσης Κέντρου σε τμήμα των κεντρώων συνέδρων. Η τελική απόφαση που εισηγήθηκε η αντιπροσωπεία των συνέδρων της Αριστεράς ήταν να συμμετάσχει η ΕΦΕΕ ως παρατηρητής με δικαίωμα λόγου και στις δύο ενώσεις. Πρόκειται δηλαδή για συνδυασμό του πνεύματος των Αδεσμεύτων με κάποιες προηγούμενες αντιλήψεις της μετακατοχικής ηγεσίας του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης) για τη διεθνή θέση της χώρας (θεωρία των δύο πόλων), που έμεινε χωρίς περιεχόμενο μετά των εξώθηση στον εμφύλιο.
Έχω εξαντλήσει την υπομονή σας μέσα από μια διήγηση για το κλίμα της εποχής. Τα άλλα (η περιδιολόγηση, τα γεγονότα και τα πρόσωπα, οι συνθήκες και η συγκεκριμένη αξιολόγηση) αποτελούν πρόκληση για τους ιστορικούς που ασχολούνται με αυτήν την περίοδο.
