ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑ*
"[...]Με την έκδοση του βιβλίου Οράματα και Θάματα, το 1983, η έως τότε παραδεδεγμένη δημόσια εικόνα του Μακρυγιάννη τέθηκε υπό διερεύνηση. Με το που κυκλοφόρησε αυτό το 'νέο' έργο τού 'πατριδοφύλακα' στρατηγού, ξεκίνησε η συζήτηση για τη σημασία και το βάρος που έχει ή που θα μπορούσε να έχει τούτη η νέα μαρτυρία στην εθνική μας αυτογνωσία αλλά και στα ιστοριογραφικά μας δρώμενα. Θα περιοριστώ στο δεύτερο. Το άγνωστο, μέχρι τότε, γραπτό τού Μακρυγιάννη ήρθε να ταράξει κατεστημένες βεβαιότητες, να τροφοδοτήσει νέους προβληματισμούς, μα και οξύτατες αντιπαραθέσεις και διαμάχες.
Τα Oράματα και Θάματα είναι ένα δυσανάγνωστο κείμενο. Γεμάτο προσευχές, περιγραφές ονείρων και οραμάτων και θαυμάτων, που διανθίζονται με απογραφές απόκοσμων εμπειριών και παράδοξων εξηγήσεων.
Με αφορμή λοιπόν την έκδοση του δεύτερου αυτού «ιστορικού» του Μακρυγιάννη, κάποιοι σημαντικοί σχολιαστές αποφάνθηκαν περί της ασημαντότητάς του, διότι, όπως υποστήριξαν, τα Oράματα και Θάματα δεν ήταν παρά έργο ενός γέροντα που έχασε τα λογικά του. Και, άρα, το παραληρηματικό αυτό κείμενο δεν θα έδινε κλειδιά για την κατανόηση της εποχή εκείνης, ούτε θα έπληττε τις ιδεολογικές επενδύσεις στο κύρος των Απομνημονευμάτων που έγραψε ο στρατηγός πριν τον καταβάλουν οι κακουχίες.
Κάποιοι άλλοι, εξίσου σημαντικοί σχολιαστές, βρήκαν σ' αυτό το κείμενο τη μήτρα όπου, σαν σε αδιαμφισβήτητο θεμέλιο, θα νομιμοποιούνταν οι εθνικιστικές ή νεορθόδοξες μετασκευές που παραπέμπουν στην «πατερική διδασκαλία», την «ελληνική συνέχεια», την «ορθόδοξη ψυχή», τη διιστορική «μοναδικότητα της ελληνικής φυλής» κ.τ.λ., κ.τ.λ., κ.τ.λ.
Μπλέχτηκε κι η επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος στη συζήτηση, βάζοντας μπροστά τους εγγράμματους και ευαίσθητους κοινωνούς της κολυβάδικης παράδοσης να επιστρατεύσουν στον λόγο τους περί ορθοδοξίας το κείμενο αυτό. Ωστόσο, το εγχείρημα φάνηκε να το ακυρώνει ο ίδιος ο λόγος του Μακρυγιάννη. Η εικόνα της θέσης του, όπως την περιγράφει στα οράματά του, πλάι στον Χριστό, στη δεξιά του Πατρός, δεν έγινε δυνατό να χωρέσει στο δογματικό πλαίσιο της ορθοδοξίας και των σημερινών ιδεολογικών κατασκευών. Τα Oράματα και Θάματα, όσο περισσότερο τα επικαλούνταν κατά λέξη οι φανατικοί της ορθοδοξίας τόσο πιο κατηγορηματικά διέψευδαν τα σχήματα και τις ερμηνείες τους.
Για κάποια χρόνια, ακολούθησαν ιδεολογικοί μονόλογοι περί του θέματος και άρθρα, και δοκίμια, και μελέτες. Τώρα πια ο θόρυβος κόπασε. Ακριβέστερα, σήμερα το κείμενο αυτό ξαναγύρισε στη σιωπή όπου βρισκόταν πριν την έκδοσή του. Οι ζηλωτικές προσεγγίσεις, αφού παρήγαγαν απίθανες ερμηνευτικές αυθαιρεσίες, συνέκλιναν στην αποδοχή της τελεσίδικης ταφής του. Κι αυτό επειδή το δεύτερο «ιστορικό» φάνηκε περισσότερο στρυφνό απ' όσο στην αρχή είχε νομιστεί, πιο αλλοπρόσαλλο απ' όσο το είχαν κρίνει οι προσπάθειες διάσωσης του γνήσιου εκφραστή της ελληνικής ψυχής κι επικίνδυνα βλάσφημο για να ενταχθεί στην παράδοση της ορθόδοξης ή και της νεορθόδοξης φιλολογίας. Έτσι, οι χριστιανορθόδοξες προσεγγίσεις κατέληξαν εκεί απ' όπου ξεκίνησε ο αφορισμός των εξίσου ιδεολογικά προδιατεθειμένων ερμηνειών της ορθολογίζουσας παράδοσης: τα Οράματα και Θάματα είναι έργο υπαγορευμένο είτε από το σαλεμένο μυαλό του είτε από τον διάβολο που κατέλαβε το κεφάλι του. Σιωπή λοιπόν· αλλά σιωπή λαλίστατη.
Τα κείμενα του Μακρυγιάννη, ωστόσο, προσφέρουν πολύτιμα τεκμήρια για τον λαϊκό πολιτισμό κατά το πρώτο μισό του ιθ' αιώνα στις κοινωνίες του ελληνικού βασιλείου. Ειδικά στα Οράματα και Θάματα, κατατίθεται ο λόγος και το αίσθημα ενός κόσμου που δεν κατέθεσε τη δική του φωνή σε γραπτά τεκμήρια, καθώς δεν έμαθε να κρατάει το καλαμάρι ούτε πελέκησε τη γλώσσα του. Στη μαρτυρία αυτή διαγράφονται βασικές ορίζουσες ενός συστήματος σκέψης, το οποίο δεν επιβίωσε παρά σε άφατους κοινωνικούς αυτοματισμούς, σε ασύνειδους αρχαϊσμούς και σε νοοτροπίες που, ακόμη και σήμερα, εκφράζονται και αποδίδονται, ουσιωδώς παραλλαγμένοι στις μορφές τους, στα νεοτερικά ιδιώματα του καθημερινού. Δεν αναφέρομαι μόνο στην αποτίμηση της μεγάλης τομής που έφεραν η Επανάσταση, ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας και η συγκρότηση του εθνικού κράτους. Αναφέρομαι και στις αθέατες όψεις του καθημερινού, στη σεξουαλικότητα και στον κόσμο των απαγορεύσεων και των ενοχών, στις μαγικές και τις χιλιαστικές όψεις της λαϊκής θρησκείας, στις δομές του αισθάνεσθαι και του νοείν, σε τρόπους έκφρασης και λογισμού που δεν αποτυπώθηκαν, παρά διαμεσολαβημένα κατά κανόνα, από τους φορείς τους σε γραπτό λόγο.[...]
* Απόσπασμα από την έξοχη μελέτη του Νίκου Θεοτοκά, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημόνευμα και ιστορία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2012
"[...]Με την έκδοση του βιβλίου Οράματα και Θάματα, το 1983, η έως τότε παραδεδεγμένη δημόσια εικόνα του Μακρυγιάννη τέθηκε υπό διερεύνηση. Με το που κυκλοφόρησε αυτό το 'νέο' έργο τού 'πατριδοφύλακα' στρατηγού, ξεκίνησε η συζήτηση για τη σημασία και το βάρος που έχει ή που θα μπορούσε να έχει τούτη η νέα μαρτυρία στην εθνική μας αυτογνωσία αλλά και στα ιστοριογραφικά μας δρώμενα. Θα περιοριστώ στο δεύτερο. Το άγνωστο, μέχρι τότε, γραπτό τού Μακρυγιάννη ήρθε να ταράξει κατεστημένες βεβαιότητες, να τροφοδοτήσει νέους προβληματισμούς, μα και οξύτατες αντιπαραθέσεις και διαμάχες.
Τα Oράματα και Θάματα είναι ένα δυσανάγνωστο κείμενο. Γεμάτο προσευχές, περιγραφές ονείρων και οραμάτων και θαυμάτων, που διανθίζονται με απογραφές απόκοσμων εμπειριών και παράδοξων εξηγήσεων.
Με αφορμή λοιπόν την έκδοση του δεύτερου αυτού «ιστορικού» του Μακρυγιάννη, κάποιοι σημαντικοί σχολιαστές αποφάνθηκαν περί της ασημαντότητάς του, διότι, όπως υποστήριξαν, τα Oράματα και Θάματα δεν ήταν παρά έργο ενός γέροντα που έχασε τα λογικά του. Και, άρα, το παραληρηματικό αυτό κείμενο δεν θα έδινε κλειδιά για την κατανόηση της εποχή εκείνης, ούτε θα έπληττε τις ιδεολογικές επενδύσεις στο κύρος των Απομνημονευμάτων που έγραψε ο στρατηγός πριν τον καταβάλουν οι κακουχίες.
Κάποιοι άλλοι, εξίσου σημαντικοί σχολιαστές, βρήκαν σ' αυτό το κείμενο τη μήτρα όπου, σαν σε αδιαμφισβήτητο θεμέλιο, θα νομιμοποιούνταν οι εθνικιστικές ή νεορθόδοξες μετασκευές που παραπέμπουν στην «πατερική διδασκαλία», την «ελληνική συνέχεια», την «ορθόδοξη ψυχή», τη διιστορική «μοναδικότητα της ελληνικής φυλής» κ.τ.λ., κ.τ.λ., κ.τ.λ.
Μπλέχτηκε κι η επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος στη συζήτηση, βάζοντας μπροστά τους εγγράμματους και ευαίσθητους κοινωνούς της κολυβάδικης παράδοσης να επιστρατεύσουν στον λόγο τους περί ορθοδοξίας το κείμενο αυτό. Ωστόσο, το εγχείρημα φάνηκε να το ακυρώνει ο ίδιος ο λόγος του Μακρυγιάννη. Η εικόνα της θέσης του, όπως την περιγράφει στα οράματά του, πλάι στον Χριστό, στη δεξιά του Πατρός, δεν έγινε δυνατό να χωρέσει στο δογματικό πλαίσιο της ορθοδοξίας και των σημερινών ιδεολογικών κατασκευών. Τα Oράματα και Θάματα, όσο περισσότερο τα επικαλούνταν κατά λέξη οι φανατικοί της ορθοδοξίας τόσο πιο κατηγορηματικά διέψευδαν τα σχήματα και τις ερμηνείες τους.
Για κάποια χρόνια, ακολούθησαν ιδεολογικοί μονόλογοι περί του θέματος και άρθρα, και δοκίμια, και μελέτες. Τώρα πια ο θόρυβος κόπασε. Ακριβέστερα, σήμερα το κείμενο αυτό ξαναγύρισε στη σιωπή όπου βρισκόταν πριν την έκδοσή του. Οι ζηλωτικές προσεγγίσεις, αφού παρήγαγαν απίθανες ερμηνευτικές αυθαιρεσίες, συνέκλιναν στην αποδοχή της τελεσίδικης ταφής του. Κι αυτό επειδή το δεύτερο «ιστορικό» φάνηκε περισσότερο στρυφνό απ' όσο στην αρχή είχε νομιστεί, πιο αλλοπρόσαλλο απ' όσο το είχαν κρίνει οι προσπάθειες διάσωσης του γνήσιου εκφραστή της ελληνικής ψυχής κι επικίνδυνα βλάσφημο για να ενταχθεί στην παράδοση της ορθόδοξης ή και της νεορθόδοξης φιλολογίας. Έτσι, οι χριστιανορθόδοξες προσεγγίσεις κατέληξαν εκεί απ' όπου ξεκίνησε ο αφορισμός των εξίσου ιδεολογικά προδιατεθειμένων ερμηνειών της ορθολογίζουσας παράδοσης: τα Οράματα και Θάματα είναι έργο υπαγορευμένο είτε από το σαλεμένο μυαλό του είτε από τον διάβολο που κατέλαβε το κεφάλι του. Σιωπή λοιπόν· αλλά σιωπή λαλίστατη.
Τα κείμενα του Μακρυγιάννη, ωστόσο, προσφέρουν πολύτιμα τεκμήρια για τον λαϊκό πολιτισμό κατά το πρώτο μισό του ιθ' αιώνα στις κοινωνίες του ελληνικού βασιλείου. Ειδικά στα Οράματα και Θάματα, κατατίθεται ο λόγος και το αίσθημα ενός κόσμου που δεν κατέθεσε τη δική του φωνή σε γραπτά τεκμήρια, καθώς δεν έμαθε να κρατάει το καλαμάρι ούτε πελέκησε τη γλώσσα του. Στη μαρτυρία αυτή διαγράφονται βασικές ορίζουσες ενός συστήματος σκέψης, το οποίο δεν επιβίωσε παρά σε άφατους κοινωνικούς αυτοματισμούς, σε ασύνειδους αρχαϊσμούς και σε νοοτροπίες που, ακόμη και σήμερα, εκφράζονται και αποδίδονται, ουσιωδώς παραλλαγμένοι στις μορφές τους, στα νεοτερικά ιδιώματα του καθημερινού. Δεν αναφέρομαι μόνο στην αποτίμηση της μεγάλης τομής που έφεραν η Επανάσταση, ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας και η συγκρότηση του εθνικού κράτους. Αναφέρομαι και στις αθέατες όψεις του καθημερινού, στη σεξουαλικότητα και στον κόσμο των απαγορεύσεων και των ενοχών, στις μαγικές και τις χιλιαστικές όψεις της λαϊκής θρησκείας, στις δομές του αισθάνεσθαι και του νοείν, σε τρόπους έκφρασης και λογισμού που δεν αποτυπώθηκαν, παρά διαμεσολαβημένα κατά κανόνα, από τους φορείς τους σε γραπτό λόγο.[...]
* Απόσπασμα από την έξοχη μελέτη του Νίκου Θεοτοκά, Ο βίος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Απομνημόνευμα και ιστορία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2012
