ΑΞΙΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ-2
Του Γιώργου Δαρέμα
Κεντρικό
μέλημα της θεωρητικής συνεισφοράς του Νίκου Πουλαντζά, ενός από τους
επιφανέστερους διανοητές του μαρξισμού και της ριζοσπαστικής σκέψης του
20ού αιώνα, ήταν η συγκρότηση μιας ολοκληρωμένης και συστηματικής
θεώρησης του ρόλου και των λειτουργιών του κράτους μέσα στους
κοινωνικούς σχηματισμούς που κυριαρχούνται από τον καπιταλιστικό τρόπο
παραγωγής. Η απουσία μιας επεξεργασμένης θεωρητικής σύλληψης για το
κράτος από τους κλασικούς του μαρξισμού είχε οδηγήσει τους πολιτικούς
φορείς του επαναστατικού κινήματος σε αδυναμία να αντεπεξέλθουν στις
απαιτήσεις του ταξικού αγώνα και στον προσδιορισμό των αναγκαίων ταξικών
συμμαχιών. Ο Πουλαντζάς εναντιώθηκε θεωρητικά αφενός στον οικονομισμό
της Τρίτης Διεθνούς που ανήγαγε το κράτος σε απλό «εργαλείο» κυριάρχησης
της άρχουσας τάξης και αφετέρου στη σοσιαλδημοκρατική –αλλά και
φιλελεύθερη– σύλληψή του ως ενός «ουδέτερου» θεσμικού μορφώματος, που
υφίσταται ως υποκείμενο με «ενιαία ορθολογική βούληση» και «διαιτητεύει»
ανάμεσα στα αντιμαχόμενα συμφέροντα της αστικής κοινωνίας.
Η οξύνους
θεωρητική σκευή του τον οδήγησε στη διατύπωση της διάσημης θέσης περί
της «σχετικής αυτονομίας» του καπιταλιστικού κράτους. Η θέση στηρίζεται
στον θεμελιακό χωρισμό της οικονομικής σφαίρας από το πεδίο της
πολιτικής και της κρατικής εξουσίας, χωρισμό που αποτελεί συγκροτητικό
όρο της κεφαλαιοκρατικής νεωτερικότητας, σύμφωνα με τον Μαρξ. Μέσα από
ένα σύνθετο και συνθετικό πρίσμα (αξιοποιώντας τις θεωρητικές αναπτύξεις
των Αλτουσέρ και Γκράμσι και στηριζόμενος στη βαθιά μελέτη του Μαρξ,
του Λένιν και της Λούξεμπουργκ) ο Πουλαντζάς ανέδειξε ότι το
καπιταλιστικό κράτος δεν αποτελεί ένα «περίκλειστο φρούριο», του οποίου η
κατάληψη μπορεί να οδηγήσει απρόσκοπτα στην εμπέδωση της σοσιαλιστικής
κοινωνίας. Έδειξε, αντίθετα, ότι διέπεται από «εσωτερικές αντιφάσεις»·
είναι έρμαιο του άνισου ταξικού συσχετισμού δυνάμεων που χαρακτηρίζουν
την ιδιοσυστασία του, καθώς και τους ποικίλους κατασταλτικούς και
ιδεολογικούς μηχανισμούς που είναι συναρτημένοι με αυτό (στρατός,
αστυνομία, Εκκλησία, κοινοβούλιο, εκπαίδευση, μέσα μαζικής επικοινωνίας,
πολιτισμικό απαράτ, οικογένεια). Το καπιταλιστικό κράτος συνίσταται σε
μια «κοινωνική σχέση» (όπως και το κεφάλαιο) και αποτελεί τη «συμπύκνωση
ταξικών σχέσεων», όπως αυτές διαμορφώνονται σε συγκεκριμένες ιστορικές
συγκυρίες. Συνεπώς, δεν αρκεί να ανέλθει στον θώκο της πολιτικής
εξουσίας μια κυβέρνηση της Αριστεράς για να πηδαλιουχήσει την κοινωνία
προς τον «δημοκρατικό σοσιαλισμό» (αυτή υπήρξε η «αυταπάτη» της
σοσιαλδημοκρατίας), αλλά απαιτείται η προσχεδιασμένη εφαρμογή μιας
σειράς «ριζοσπαστικών μετασχηματισμών του κράτους», όπου ταυτόχρονα θα
διαφυλάσσονται οι πολιτικές ελευθερίες και θα εμβαθύνονται οι θεσμοί
αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στη διαδικασία της σοσιαλιστικής
μετάβασης.
Η εκάστοτε
ιστορική συγκυρία δεν είναι άθυρμα ενδεχομενικών ιστορικοκοινωνικών
διαδικασιών, αλλά συνισταμένη της δυναμικής ανάπτυξης του
κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και των μορφών συσσώρευσης κεφαλαίου
που προσιδιάζουν στις διάφορες φάσεις ανάπτυξής του μέσα στους
κοινωνικούς σχηματισμούς. Ο Πουλαντζάς διακρίνει δύο βασικά στάδια
διαφοροποίησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε ανταγωνιστικό και
μονοπωλιακό καπιταλισμό. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο μονοπωλιακός
καπιταλισμός αναπτύσσεται αρθρώνοντας μια «ιμπεριαλιστική αλυσίδα» που
συνδέει τις παγκόσμιες μητροπόλεις μεταξύ τους με σχέσεις κυριάρχησης
και εξάρτησης υπό την ηγεμονία του αμερικανικού κεφαλαίου.
Η θεωρητική
καινοτομία που εισάγει ο Πουλαντζάς έγκειται στο ότι επιχειρηματολογεί
πειστικά για την αναδόμηση και τη μετατόπιση της «ιμπεριαλιστικής
αλυσίδας» από τον άξονα κέντρου-περιφέρειας, όπως υποστήριζε η «σχολή
της εξάρτησης», εντός αυτών των ίδιων ιμπεριαλιστικών κέντρων
(χωρίς βέβαια να αποκόπτονται από την αλυσίδα οι περιφερειακοί
κοινωνικοί σχηματισμοί), όπου συγκροτείται ένα καθεστώς κεφαλαιακής
συσσώρευσης στηριγμένο στην εντατική εκμετάλλευση των άμεσων
παραγωγών, δηλαδή στην άντληση σχετικής υπεραξίας. Αυτή η νέα φάση του
μονοπωλιακού καπιταλισμού φωτίζει ιδιαίτερα τις «ενδοϊμπεριαλιστικές
αντιθέσεις» που υποτείνουν τη σημερινή Ευρωπαϊκή «δομική» κρίση των
τελευταίων ετών.
Η ανεκτίμητη
και πολυδιάστατη συνεισφορά του Πουλαντζά στηρίζεται στο ότι έθεσε στον
πυρήνα του επιστημονικού προβληματισμού του (και στην υπηρεσία μιας
στρατηγικής χειραφέτησης της εργατικής τάξης και των άλλων υπεξούσιων
τάξεων) την ταξική ανάλυση. Κατέδειξε ότι οι κοινωνικές τάξεις
δεν συνιστούν μονολιθικές οντότητες αλλά χαρακτηρίζονται από εσωτερικές
διαφοροποιήσεις και επιμερίζονται σε «ταξικές μερίδες» που αναδεικνύουν
τις αντιθέσεις συμφερόντων μεταξύ τους στην προσπάθειά τους να
ηγεμονεύσουν εντός του «μπλοκ εξουσίας» (όπως στην περίπτωση της
κυρίαρχης αστικής τάξης). Ανέλυσε εμπεριστατωμένα τον ταξικό
προσδιορισμό των κοινωνικών κατηγοριών που στελεχώνουν το κράτος αφενός
και συνέχουν τη «νέα μικροαστική τάξη» αφετέρου, θεματοποιώντας τις
ιδεολογικές και πολιτικές σχέσεις που διαποτίζουν την ταξική πάλη και
καθιστούν δυνητικά την παλαιά και νέα μικροαστική τάξη καίριο σύμμαχο
της εργατικής τάξης στην κατεύθυνση μιας ριζικής κοινωνικής αλλαγής προς
τον δημοκρατικό σοσιαλισμό.
Χωρίς μια
πλατειά και καλοσχεδιασμένη ταξική συμμαχία εργατικών και μικροαστικών
στρωμάτων που εκφράζεται με ευρεία κινητοποίηση λαϊκών κινημάτων
(συμπεριλαμβανομένων των νέων κοινωνικών κινημάτων) που εμφορούνται από
την αντίληψη εγκαθίδρυσης θεσμών αμεσοδημοκρατικής συμμετοχής, κάθε
κυβέρνηση της Αριστεράς είναι καταδικασμένη να υποστεί τη μοίρα της
«σοσιαλδημοκρατικής εμπειρίας». Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα.
