Με το σημερινό άρθρο δίνεται απάντηση σε ένα ερώτημα που μας είχε
απασχολήσει πριν από πεντέμισι χρόνια και είχε τότε μείνει αναπάντητο.
Για να σας προλάβω, την απάντηση δεν την έδωσα εγώ, ούτε άλλος φίλος του
ιστολογίου -το ερώτημα ήταν ένας γρίφος της διεθνούς ιστορίας του
σοσιαλιστικού κινήματος και η απάντηση δόθηκε από τον Ian Angus,
υπεύθυνο ενός οικοσοσιαλιστικού περιοδικού, και χάρη στη μαγευτική
μεσολαβητική ικανότητα του Διαδικτύου, αντί η ανακάλυψη αυτή να μείνει
καταχωνιασμένη στις στήλες ενός εντύπου στην άλλη άκρη του κόσμου, μέσα
σε λίγες μέρες υπέπεσε στην αντίληψη του φίλου Νίκου Λ., ο οποίος
θυμήθηκε την παλιά συζήτηση που είχαμε εδώ και με ενημέρωσε αρμοδίως.
Αλλά ακόμα δεν είπα ποιο είναι το ερώτημα στο οποίο δόθηκε απάντηση.
Πρόκειται για το πολύ γνωστό απόφθεγμα για το δίλημμα “σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα” στο οποίο βρίσκονται οι σύγχρονες κοινωνίες. Στα νεότερα χρόνια έτσι ονομαζόταν (στα γαλλικά: Socialisme ou barbarie) μια γαλλική τροτσκιστική (ίσως ο όρος δεν είναι ακριβής) ομάδα με επικεφαλής τον Κορνήλιο Καστοριάδη, που έβγαζε κι ένα περιοδικό με τον ίδιο τίτλο, αλλά η φράση προέρχεται από ένα παλιότερο κείμενο της Ρόζας Λούξεμπουργκ, η οποία αποδίδει τη φράση στον Φρίντριχ Ένγκελς: “η αστική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σ’ ένα δίλημμα: είτε μετάβαση στο σοσιαλισμό, είτε πισωγύρισμα στη βαρβαρότητα”.
Το αρχικό μας άρθρο είχε δημοσιευτεί πριν από μερικούς αιώνες ή πεντέμισι χρόνια (περίπου το ίδιο είναι), τον μακρινό Μάιο του 2009, με κυβέρνηση ΝΔ και Κ. Καραμανλή και αξιωματική αντιπολίτευση ΠΑΣΟΚ και Γ.Α.Παπανδρέου. Τότε λοιπόν, στην προεκλογική εκστρατεία για τις ευρωεκλογές του 2009, ο Γ.Α.Παπανδρέου είχε αναφέρει σε μια ομιλία του το δίλημμα “σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα”, ο δε Κ. Καραμανλής αντέδρασε θυμωμένα νομίζοντας ότι ο αντίπαλός του αποκαλούσε “βαρβάρους” τους οπαδούς της ΝΔ. Έτσι, η φράση της Ρόζας Λούξεμπουργκ κέρδισε πάνω από 15 λεπτά μιντιακής δημοσιότητας.
Το πρόβλημα είναι ότι στο κείμενό της η Ρόζα Λούξεμπουργκ αποδίδει ρητά την πατρότητα της φράσης στον Ένγκελς, όμως στα έργα του Ένγκελς δεν έχει βρεθεί καμιά τέτοια φράση. Συγκεκριμένα, λέει η Λούξεμπουργκ: «Ο Φρίντριχ Ένγκελς είπε κάποτε: η αστική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σ’ ένα δίλημμα: είτε μετάβαση στο σοσιαλισμό, είτε πισωγύρισμα στη βαρβαρότητα» (Στο πρωτότυπο: Friedrich Engels sagte einmal: die bürgerliche Gesellschaft steht vor einem Dilemma: entweder Übergang zum Sozialismus oder Rückfall in die Barbarei).
Η φράση αυτή περιέχεται στη μπροσούρα της “Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας” (Die Krise der Sozialdemokratie), γραμμένη το 1915 και δημοσιευμένη στις αρχές του 1916. Τη μπροσούρα υπογράφει με το ψευδώνυμο Junius που χρησιμοποιούσε τότε, γι’ αυτό στην αγγλική βιβλιογραφία θα δείτε καμιά φορά να αναφέρεται το έργο σαν The Junius pamphlet. Περισσότερα αποσπάσματα μπορείτε να δείτε σε σχετικό άρθρο των Ιών.
Όμως, όπως είπαμε, όλοι όσοι έψαξαν τα έργα του Ένγκελς για να βρουν πού αναφέρεται αυτή η σημαντική φράση, δεν βρήκαν τίποτε. Κι έτσι, είχαμε μείνει στο ελάχιστα ικανοποιητικό συμπέρασμα ότι ίσως η Ρόζα Λούξεμπουργκ, γράφοντας από μνήμης, να παρέθετε όχι την ακριβή διατύπωση, αλλά την κεντρική ιδέα κάποιου έργου του Ένγκελς, πιθανώς την κεντρική ιδέα που υπάρχει στις πρώτες σελίδες του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν (παίρνω τη μετάφραση που βρήκα στο marxists.org). Η ίδια η λέξη «βαρβαρότητα» υπάρχει μία φορά στο Μανιφέστο, όταν, μιλώντας για τις οικονομικές κρίσεις, οι Μαρξ και Ένγκελς λένε ότι η κοινωνία βυθίζεται σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας (plötzlich in einen Zustand momentaner Barbarei), αλλά όχι στο παραπάνω απόσπασμα.
Ευτυχώς, ο γρίφος λύθηκε χάρη στον Ian Angus.
Όπως εξηγεί σε σχετικό άρθρο, η φράση περί “σοσιαλισμού ή βαρβαρότητας” δεν βρέθηκε στα κείμενα του Ένγκελς για τον απλούστατο λόγο ότι δεν την έγραψε ποτέ ο Ένγκελς αλλά ένας άλλος μεγάλος σοσιαλιστής θεωρητικός, ο Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky, 1854-1938). Και μπορεί αργότερα ο Λένιν να αποκάλεσε αποστάτη τον Κάουτσκι, και μάλιστα σε τίτλο έργου του (“Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι”, 1918), όταν ο Κάουτσκι τάχθηκε εναντίον της Οκτωβριανής επανάστασης, αλλά τις προηγούμενες δεκαετίες ο Κάουτσκι ήταν κορυφαία μορφή του γερμανικού και ευρωπαϊκού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος και ένας από τους συντάκτες του “Προγράμματος της Ερφούρτης” του SPD, που ονομάστηκε έτσι επειδή εγκρίθηκε σε συνέδριο του κόμματος σε αυτή τη γερμανική πόλη.
Το 1892 ο Κάουτσκι έγραψε ένα βιβλίο γράφτηκε για να εξηγήσει το Πρόγραμμα της Ερφούρτης, το Das Erfurter Programm in seinem grundsätzlichen Teil erläutert (Εξήγηση των βασικών στοιχείων του Προγράμματος της Ερφούρτης). Και σε αυτό το βιβλίο, στο τέταρτο κεφάλαιο, o Κάουτσκι γράφει: Ein Beharren in der kapitalistischen Zivilisation ist unmöglich; es heißt entweder vorwärts zum Sozialismus oder rückwärts in die Barbarei, δηλαδή: Το να συνεχίσει έτσι ο καπιταλιστικός πολιτισμός είναι αδύνατο. Το ζήτημα είναι ή μπροστά προς τον σοσιαλισμό ή πίσω προς τη βαρβαρότητα.
Η ομοιότητα της φράσης του Κάουτσκι με τη φράση της Λούξεμπουργκ (που την αποδίδει στον Ένγκελς, θυμίζω) είναι οφθαλμοφανής:
Στη συνέχεια, υποθέτει, επειδή ο Κάουτσκι μετά την Οκτωβριανή επανάσταση πέρασε στο περιθώριο και έπαψε να πολυδιαβάζεται, δεν ήταν εύκολο να εντοπιστεί το επίμαχο απόσπασμα στο έργο του, παρόλο που, χάρη στη Ρόζα Λούξεμπουργκ, η φράση για τον σοσιαλισμό και τη βαρβαρότητα έγινε γνωστή πολύ ευρύτερα. Κι έτσι, επί δεκαετίες η φράση αποδιδόταν στον Ένγκελς στην αγγλόφωνη (αλλά και στην ελληνόφωνη) βιβλιογραφία -από το 1916 μέχρι σήμερα, το “απόφευγμα” κόντεψε να κλείσει έναν αιώνα ζωής (στην αργκό του ιστολογίου, “απόφευγμα” αποκαλούμε ένα απόφθεγμα που αποδίδεται σε άλλο πρόσωπο από αυτό που όντως το είπε).
Ευτυχώς, το λερναίο κεφαλάκι κόπηκε πριν τα εκατοστίσει!
ΥΓ
Το θέμα έχει πάντως και μεταστροφή: στα σχόλια του αγγλικού ιστολογίου, ο πρώτος σχολιαστής επισημαίνει ότι στη γερμανόφωνη βιβλιογραφία αναγνωριζόταν από νωρίτερα ότι το δίλημμα περί σοσιαλισμού και βαρβαρότητας ειπώθηκε αρχικά από τον Καρλ Κάουτσκι και στη συνέχεια από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Πράγμα που δείχνει μεταξύ άλλων ότι η κυριαρχία μίας γλώσσας μπορεί να κρύψει χρήσιμες πληροφορίες που δεν είναι διατυπωμένες στην κυρίαρχη γλώσσα. Αλλά αυτό είναι άλλο ζήτημα.
Αλλά ακόμα δεν είπα ποιο είναι το ερώτημα στο οποίο δόθηκε απάντηση.
Πρόκειται για το πολύ γνωστό απόφθεγμα για το δίλημμα “σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα” στο οποίο βρίσκονται οι σύγχρονες κοινωνίες. Στα νεότερα χρόνια έτσι ονομαζόταν (στα γαλλικά: Socialisme ou barbarie) μια γαλλική τροτσκιστική (ίσως ο όρος δεν είναι ακριβής) ομάδα με επικεφαλής τον Κορνήλιο Καστοριάδη, που έβγαζε κι ένα περιοδικό με τον ίδιο τίτλο, αλλά η φράση προέρχεται από ένα παλιότερο κείμενο της Ρόζας Λούξεμπουργκ, η οποία αποδίδει τη φράση στον Φρίντριχ Ένγκελς: “η αστική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σ’ ένα δίλημμα: είτε μετάβαση στο σοσιαλισμό, είτε πισωγύρισμα στη βαρβαρότητα”.
Το αρχικό μας άρθρο είχε δημοσιευτεί πριν από μερικούς αιώνες ή πεντέμισι χρόνια (περίπου το ίδιο είναι), τον μακρινό Μάιο του 2009, με κυβέρνηση ΝΔ και Κ. Καραμανλή και αξιωματική αντιπολίτευση ΠΑΣΟΚ και Γ.Α.Παπανδρέου. Τότε λοιπόν, στην προεκλογική εκστρατεία για τις ευρωεκλογές του 2009, ο Γ.Α.Παπανδρέου είχε αναφέρει σε μια ομιλία του το δίλημμα “σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα”, ο δε Κ. Καραμανλής αντέδρασε θυμωμένα νομίζοντας ότι ο αντίπαλός του αποκαλούσε “βαρβάρους” τους οπαδούς της ΝΔ. Έτσι, η φράση της Ρόζας Λούξεμπουργκ κέρδισε πάνω από 15 λεπτά μιντιακής δημοσιότητας.
Το πρόβλημα είναι ότι στο κείμενό της η Ρόζα Λούξεμπουργκ αποδίδει ρητά την πατρότητα της φράσης στον Ένγκελς, όμως στα έργα του Ένγκελς δεν έχει βρεθεί καμιά τέτοια φράση. Συγκεκριμένα, λέει η Λούξεμπουργκ: «Ο Φρίντριχ Ένγκελς είπε κάποτε: η αστική κοινωνία βρίσκεται μπροστά σ’ ένα δίλημμα: είτε μετάβαση στο σοσιαλισμό, είτε πισωγύρισμα στη βαρβαρότητα» (Στο πρωτότυπο: Friedrich Engels sagte einmal: die bürgerliche Gesellschaft steht vor einem Dilemma: entweder Übergang zum Sozialismus oder Rückfall in die Barbarei).
Η φράση αυτή περιέχεται στη μπροσούρα της “Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας” (Die Krise der Sozialdemokratie), γραμμένη το 1915 και δημοσιευμένη στις αρχές του 1916. Τη μπροσούρα υπογράφει με το ψευδώνυμο Junius που χρησιμοποιούσε τότε, γι’ αυτό στην αγγλική βιβλιογραφία θα δείτε καμιά φορά να αναφέρεται το έργο σαν The Junius pamphlet. Περισσότερα αποσπάσματα μπορείτε να δείτε σε σχετικό άρθρο των Ιών.
Όμως, όπως είπαμε, όλοι όσοι έψαξαν τα έργα του Ένγκελς για να βρουν πού αναφέρεται αυτή η σημαντική φράση, δεν βρήκαν τίποτε. Κι έτσι, είχαμε μείνει στο ελάχιστα ικανοποιητικό συμπέρασμα ότι ίσως η Ρόζα Λούξεμπουργκ, γράφοντας από μνήμης, να παρέθετε όχι την ακριβή διατύπωση, αλλά την κεντρική ιδέα κάποιου έργου του Ένγκελς, πιθανώς την κεντρική ιδέα που υπάρχει στις πρώτες σελίδες του Κομμουνιστικού Μανιφέστου: Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν (παίρνω τη μετάφραση που βρήκα στο marxists.org). Η ίδια η λέξη «βαρβαρότητα» υπάρχει μία φορά στο Μανιφέστο, όταν, μιλώντας για τις οικονομικές κρίσεις, οι Μαρξ και Ένγκελς λένε ότι η κοινωνία βυθίζεται σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας (plötzlich in einen Zustand momentaner Barbarei), αλλά όχι στο παραπάνω απόσπασμα.
Ευτυχώς, ο γρίφος λύθηκε χάρη στον Ian Angus.
Όπως εξηγεί σε σχετικό άρθρο, η φράση περί “σοσιαλισμού ή βαρβαρότητας” δεν βρέθηκε στα κείμενα του Ένγκελς για τον απλούστατο λόγο ότι δεν την έγραψε ποτέ ο Ένγκελς αλλά ένας άλλος μεγάλος σοσιαλιστής θεωρητικός, ο Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky, 1854-1938). Και μπορεί αργότερα ο Λένιν να αποκάλεσε αποστάτη τον Κάουτσκι, και μάλιστα σε τίτλο έργου του (“Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι”, 1918), όταν ο Κάουτσκι τάχθηκε εναντίον της Οκτωβριανής επανάστασης, αλλά τις προηγούμενες δεκαετίες ο Κάουτσκι ήταν κορυφαία μορφή του γερμανικού και ευρωπαϊκού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος και ένας από τους συντάκτες του “Προγράμματος της Ερφούρτης” του SPD, που ονομάστηκε έτσι επειδή εγκρίθηκε σε συνέδριο του κόμματος σε αυτή τη γερμανική πόλη.
Το 1892 ο Κάουτσκι έγραψε ένα βιβλίο γράφτηκε για να εξηγήσει το Πρόγραμμα της Ερφούρτης, το Das Erfurter Programm in seinem grundsätzlichen Teil erläutert (Εξήγηση των βασικών στοιχείων του Προγράμματος της Ερφούρτης). Και σε αυτό το βιβλίο, στο τέταρτο κεφάλαιο, o Κάουτσκι γράφει: Ein Beharren in der kapitalistischen Zivilisation ist unmöglich; es heißt entweder vorwärts zum Sozialismus oder rückwärts in die Barbarei, δηλαδή: Το να συνεχίσει έτσι ο καπιταλιστικός πολιτισμός είναι αδύνατο. Το ζήτημα είναι ή μπροστά προς τον σοσιαλισμό ή πίσω προς τη βαρβαρότητα.
Η ομοιότητα της φράσης του Κάουτσκι με τη φράση της Λούξεμπουργκ (που την αποδίδει στον Ένγκελς, θυμίζω) είναι οφθαλμοφανής:
- es heißt entweder vorwärts zum Sozialismus oder rückwärts in die Barbare (Κάουτσκι)
- entweder Übergang zum Sozialismus oder Rückfall in die Barbarei (Λούξεμπουργκ)
Στη συνέχεια, υποθέτει, επειδή ο Κάουτσκι μετά την Οκτωβριανή επανάσταση πέρασε στο περιθώριο και έπαψε να πολυδιαβάζεται, δεν ήταν εύκολο να εντοπιστεί το επίμαχο απόσπασμα στο έργο του, παρόλο που, χάρη στη Ρόζα Λούξεμπουργκ, η φράση για τον σοσιαλισμό και τη βαρβαρότητα έγινε γνωστή πολύ ευρύτερα. Κι έτσι, επί δεκαετίες η φράση αποδιδόταν στον Ένγκελς στην αγγλόφωνη (αλλά και στην ελληνόφωνη) βιβλιογραφία -από το 1916 μέχρι σήμερα, το “απόφευγμα” κόντεψε να κλείσει έναν αιώνα ζωής (στην αργκό του ιστολογίου, “απόφευγμα” αποκαλούμε ένα απόφθεγμα που αποδίδεται σε άλλο πρόσωπο από αυτό που όντως το είπε).
Ευτυχώς, το λερναίο κεφαλάκι κόπηκε πριν τα εκατοστίσει!
ΥΓ
Το θέμα έχει πάντως και μεταστροφή: στα σχόλια του αγγλικού ιστολογίου, ο πρώτος σχολιαστής επισημαίνει ότι στη γερμανόφωνη βιβλιογραφία αναγνωριζόταν από νωρίτερα ότι το δίλημμα περί σοσιαλισμού και βαρβαρότητας ειπώθηκε αρχικά από τον Καρλ Κάουτσκι και στη συνέχεια από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Πράγμα που δείχνει μεταξύ άλλων ότι η κυριαρχία μίας γλώσσας μπορεί να κρύψει χρήσιμες πληροφορίες που δεν είναι διατυπωμένες στην κυρίαρχη γλώσσα. Αλλά αυτό είναι άλλο ζήτημα.
