1974 - 2014: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ
Το 1974 η Αριστερά εκχώρησε την ηγεμονία του προοδευτικού χώρου στο ΠΑΣΟΚ. Κρύφτηκε πίσω του αρκούμενη σ' ένα ρόλο διακριτικού συνοδοιπόρου, αρνητικού σχολιαστή των «υπερβολών» του, συμπαραστάτη -συνετού κατά κανόνα- των κοινωνικών διεκδικήσεων.
Πέρα από τα μετεμφυλιακά της σύνδρομα, ήταν η λάθος ανάγνωση της συγκυρίας που καθόρισε τη στάση της: Η υπερτίμηση του κινδύνου ενός αντιδραστικού πισωγυρίσματος μαζί με την ταυτόχρονη υποτίμηση της ριζοσπαστικής αξίωσης μεγάλων κοινωνικών ομάδων να «εισβάλουν» στο πεδίο της πολιτικής εξουσίας. Έτσι λοιπόν, σε μια περίοδο έντονης πολιτικοποίησης, κατά την οποία οι κοινωνικές αντιθέσεις εγγράφονται άμεσα στο πολιτικό επίπεδο, η Αριστερά αποσύρεται από αυτό και το ΠΑΣΟΚ αναλαμβάνει να καλύψει την απουσία της.
Το 2012 μπορούμε, από μια άποψη, να διακρίνουμε μιά ανάλογη κατάσταση. Οι υποτελείς κοινωνικές τάξεις και ο προοδευτικός χώρος βρίσκονται και πάλι αντιμέτωπες μ' ένα «πολιτικό κενό». Κενό εναλλακτικού πολιτικού σχεδίου έναντι της νεοφιλελεύθερης ατζέντας, στρατηγικής αυτονομίας και εν τέλει πολιτικής εκπροσώπησης. Το κενό προϋπάρχει της κρίσης. Γίνεται ορατό από το 2006 και δημιουργείται από τη βαθμιαία υπαγωγή του ΠΑΣΟΚ στη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία, αλλά και την αδυναμία μιας κατακερματισμένης Αριστεράς να υπερβεί τις συμβατικές στρατηγικές της. Είναι βεβαίως η κρίση που το διευρύνει, το επεκτείνει στο σύνολο του πολιτικού συστήματος και κόβει τις γέφυρες της επιστροφής στις «κανονικότητες» του παρελθόντος.
Αυτή τη φορά όμως είναι η Αριστερά που αναλαμβάνει την ευθύνη «πλήρωσης» του πολιτικού κενού - πρωταγωνιστικά και όχι συμπληρωματικά. Στις εκλογές του Ιουνίου του '12 ο ΣΥΡΙΖΑ μεταφέρει την αντιπαράθεση με τον μνημονιακό συνασπισμό στο πολιτικό επίπεδο θέτοντας στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της κυβερνητικής εξουσίας και της διεκδίκησής της.
Ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας, που εναντιώνεται στις πολιτικές της βίαιης αντιμεταρρύθμισης, αναγνωρίζει στην πρόταση μια πολιτική διέξοδο. Μέσω αυτής της πρωτοβουλίας οι κοινωνικές αναζητήσεις προσανατολίζονται και συσσωματώνονται σ' ένα ισχυρό πολιτικό ρεύμα που δεν μπορεί να το χειραγωγήσει η κεντροαριστερή φλυαρία.
Η πολιτική επιρροή του ΣΥΡΙΖΑ αυξάνεται ραγδαία και σταθεροποιείται σε υψηλά επίπεδα, όπως αυτό επαληθεύεται και στις ευρωεκλογές. Για πρώτη φορά ένα κόμμα της Αριστεράς εγκαθίσταται στο πολιτικό πεδίο ως βασικός πόλος αναφοράς του προοδευτικού χώρου. Και η πολιτική αντιπαράθεση καταγράφεται, κατά βάση, στην κοινή γνώμη ως αντιπαράθεση Αριστεράς - Δεξιάς.
Δεν επρόκειτο για μια βολονταριστική αυθαιρεσία. Η ανάλυση του χαρακτήρα και του βάθους της κρίσης, η κάμψη των πρωτογενών κοινωνικών αντιδράσεων, η ανάγκη να μην παγιδευτούν η απελπισία και η οργή σ' έναν αντιπολιτικό λαϊκισμό διαμόρφωσαν μια σταθερή πεποίθηση: O εγκλωβισμός του αιτήματος της εξόδου από την κρίση προς όφελος των λαϊκών τάξεων σ' έναν «μεταρρυθμισμό» αργόσυρτων μικροδιευθετήσεων θα οδηγούσε στην ακύρωσή του.
Το αίτημα μπορούσε να απαντηθεί μόνο με μια ανατροπή στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας, με πρώτο βήμα τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης ενός αντινεοφιλελεύθερου πολιτικού προγράμματος. Σήμερα, δύο χρόνια μετά τον εκλογικό σεισμό του '12, το ενδεχόμενο μιας τέτοιας κυβέρνησης θεωρείται όχι μόνο πολύ ισχυρό, αλλά και μια απολύτως φυσιολογική εξέλιξη. Το στερεότυπο μιας Αριστεράς σε αναμονή «ρόλου» που θα της ανατεθεί κάποτε από την ιστορική νομοτέλεια, ή θα της παραχωρηθεί από τρίτους, έχει καταρρεύσει.
Τα παραπάνω επιχειρούν να σκιαγραφήσουν μια αναλογία μεταξύ δύο διαφορετικών ιστορικών στιγμών: Το 1974 το ΠΑΣΟΚ, ένα πολιτικό υποκείμενο που έρχεται από το «πουθενά», εισβάλλει στη συγκυρία διεκδικώντας να την εκφράσει και να την προσανατολίσει πολιτικά στο όνομα του προοδευτικού χώρου. Το 2012 ένα άλλο πολιτικό υποκείμενο, ο ΣΥΡΙΖΑ, εκκινώντας από την «περιφέρεια του μεγάλου δικομματισμού», επιχειρεί το ίδιο. Και στις δύο περιπτώσεις αναδεικνύεται η τόλμη της πολιτικής πρωτοβουλίας που ανατρέπει τη δεδομένη πολιτική γεωγραφία και αλλάζει την ατζέντα της αντιπαράθεσης.
H επισήμανση ωστόσο των όποιων αναλογιών, χωρίς την αναφορά στις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στα δύο εγχειρήματα (σ.σ.: ΠΑΣΟΚ και ΣΥΡΙΖΑ) μπορεί να οδηγήσει σε αυθαίρετα συμπεράσματα και σε αδιέξοδες επιλογές. Στο πλαίσιο αυτού του κειμένου η καταγραφή του συνόλου των διαφορών είναι αδύνατη και μάλλον περιττή. Η επιλεκτική ανάδειξη όμως ορισμένων από αυτές μπορεί να βοηθήσει για να σκεφτούμε το παρόν και το μέλλον πιο παραγωγικά. Θα δηλώσω πάντως προκαταβολικά το δικό μου συμπέρασμα: Το ΠΑΣΟΚ, ως συγκρότηση και ως «στρατηγική ηγεμονίας», δεν μπορεί να αποτελεί υπόδειγμα για μας σε καμιά από τις φάσεις του.
ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ το δεύτερο μέρος
