Πολλοί ειρωνεύτηκαν την φράση του Τσίπρα, ότι «οι Αγιορείτες ενσαρκώνουν το σύνθημα των Ζαπατίστας “Ολα για όλους, τίποτε για μας”».
Παραδέχομαι ότι δίνει τροφή για ωραία λογοπαίγνια και έξυπνες ατάκες, αλλά νομίζω ότι ήταν μια πολύ έξυπνη δήλωση, αφού συνδυάζει τη φιλοφρόνηση, που είναι απαραίτητη σε τέτοιες περιστάσεις, με την ξεκάθαρη δήλωση της αριστερής τοποθέτησης και της εξεγερτικής διάθεσης του επισκέπτη: ερχόμαστε στο Αγιονόρος, υπονόησε ο επικεφαλής του ΣΥΡΙΖΑ, όχι φορώντας τις κουδούνες και τους σταυρούς στο λαιμό, όπως άλλοι πολιτικοί και αξιωματούχοι, αλλά με τους δικούς μας όρους, και προσπαθούμε να βρ0ύμε τα κοινά σημεία ώστε να υπάρξει συζήτηση -απαραίτητη ανάμεσα στην αθωνική πολιτεία και στον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης που μπορεί αύριο να είναι πρωθυπουργός.
Συνολικά η επίσκεψη ήταν κατά τη γνώμη μου μια εύστοχη πολιτική κίνηση, αφού αποτελεί μιαν αποστομωτική απάντηση σε όσους ιεράρχες (και δεν ήταν λίγοι) καλούν από άμβωνος το κοινό τους να μην ψηφίσουν τον άθεο ΣΥΡΙΖΑ. Η μόνη άστοχη δήλωση, κατά τη γνώμη μου πάντα, ήταν η εναρκτήρια φιλοφρόνηση του Αλέξη Τσίπρα, ότι (όπως είπε κάποιος) “όποιος δεν έχει έρθει στο Αγιονόρος αδικεί τον εαυτό του” κι εμείς αποδεχτήκαμε την πρόσκληση για να μην είμαστε αδικημένοι. Ολοφάνερα ατυχής δήλωση, αφού ο μισός (και κάτι παραπάνω) ελληνικός λαός έχει εξορισμού αποκλειστεί από την πρόσβαση στο Αγιονόρος, όπου ως γνωστόν ισχύει το άβατο, ένα καθεστώς που δύσκολα συμβιβάζεται με οποιαδήποτε έννοια ισονομίας και ισότητας των φύλων. Δεν λέω ότι ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να προωθήσει συνταγματική αναθεώρηση που να καταργεί το αυτοδιοίκητο του Αγίου Όρους, από όπου πηγάζει και το άβατο (αν δεν κάνω λάθος), ασφαλώς οι προτεραιότητες είναι άλλες, αλλά καλό είναι να έχουμε κατά νου ότι το καθεστώς του αβάτου αποτελεί ανωμαλία. Μπορεί να διαιωνιστεί, αλλά ως ανωμαλία.
Διασκεδαστικό ήταν από την άλλη να βλέπεις φιλοκυβερνητικούς δημοσιολόγους να σκίζουν τα ιμάτιά τους πλειοδοτώντας σε αντικληρικαλισμό, στα σχόλιά τους για την επίσκεψη Τσίπρα, ενώ έχουν αφήσει ασχολίαστη την εκ δεξιών και εκ κεντροαριστερών θρησκευτική καπηλεία. Αλλά αυτά δεν με ενδιαφέρουν. Από την άλλη, και εξ αριστερών έγιναν επικριτικά σχόλια για την επίσκεψη, πολλά από αυτά άστοχα. Διάβασα, ας πούμε, σε ανάλυση επιφανούς στελέχους του ΣΥΡΙΖΑ, ότι τώρα, με την κρίση, έχουν μετριαστεί οι ελπίδες των πιστών για θρησκευτική συνδρομή -ενώ ολοφάνερα το αντίθετο συμβαίνει.
Σε μια συζήτηση που έγινε χτες στο Φέισμπουκ, φίλη ανέφερε κάποιους που επιχειρούν να βγάλουν χριστιανό ορθόδοξο τον Βάρναλη, με αφορμή ένα άρθρο του Ανδρ. Παναγόπουλου, στο οποίο επικρίνονται οι επικριτές της επίσκεψης Τσίπρα. Επειδή ο ποιητής με ενδιαφέρει, και επειδή πρόσφατα είχα άρθρο για το θέμα, θέλω να αφιερώσω το υπόλοιπο άρθρο στον Βάρναλη και στην εκκλησία και τη θρησκεία. Ο αρθρογράφος επικρίνει τους επαναστάτες του φραπέ, που αγνοούν ότι κομμουνιστές ποιητές όπως ο Βάρναλης ή ο Ρίτσος έγραψαν αριστουργήματα για την Παναγία και τον Χριστό.
Φοβάμαι ότι ο Βάρναλης δεν είναι το καλύτερο παράδειγμα που θα μπορούσε να σκεφτεί ο αρθρογράφος. Πολύ περισσότερο θα ταίριαζε ένας άλλος αγαπημένος μου ποιητής, αν και λιγότερο διάσημος, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο οποίος πράγματι ήταν και κομμουνιστής και χριστιανός, και επιπλέον είχε επισκεφτεί το Αγιονόρος (το οδοιπορικό του συμπεριλαμβάνεται στον τομο Πικρή ζωή, που εκδόθηκε πρόσφατα). Ο Βάρναλης ήταν άθεος και κυνηγήθηκε από την εκκλησία για τις πεποιθήσεις του.
Φυσικά, δεν αρνούμαι (πολύ περισσότερο αφού αφιέρωσα σχετικό άρθρο!) ότι ο Βάρναλης έγραψε δυο αριστουργηματικά ποιήματα για την Παναγία, τους Πόνους της Παναγιάς και τη Μάνα του Χριστού. Όποιος όμως διαβάσει αυτά τα δυο αριστουργήματα βλέπει ότι αυτό που προβάλλεται δεν είναι η χριστιανική Θεοτόκος, αλλά η πολύ ανθρώπινη μάνα που αγωνιά για τον μονάκριβο γιο της. Η Παναγία είναι η αφορμή. Είναι όμως αλήθεια, και το επισήμανα και στο προηγούμενο άρθρο, ότι στα ποιήματα αυτά ο Βάρναλης δείχνει ότι ξέρει καλά την εκκλήσιαστική υμνογραφία.
Για να ολοκληρώσουμε όμως την εικόνα, καλό είναι να δούμε πώς υποδέχτηκε η Εκκλησία την ποίηση του Βάρναλη, και ειδικά το Φως που καίει, το έργο στο οποίο περιλαμβάνεται και ένα από τα δύο παραπάνω ποιήματα (Η μάνα του Χριστού). Παίρνω υλικό από ένα παλιότερο άρθρο μου.
Λοιπόν, την πρωτοχρονιά του 1930, μέσα σε συνθήκες παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες εκτενέστατη εγκύκλιος της ιεραρχίας της Ελλάδος «προς τον λαόν», στην οποία καταδικαζόταν «το κύμα της ασεβείας και αθεΐας». Η εγκύκλιος αυτή ήταν καρπός της τελευταίας ιεράς συνόδου και διανεμήθηκε στις μητροπόλεις με τη σύσταση να γνωστοποιηθεί όσο το δυνατόν ευρύτερα. Ολόκληρο το κείμενο το έχω ανεβάσει εδώ, αλλά θα απομονώσω χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
Χαλεποί όντως καιροί ενέσκηψαν κατά της κατά Ανατολάς ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας και ιδία κατά της εν τω ελευθέρω ελληνικώ κράτει τοιαύτης καί «λύκοι βαρείς, μη φειδόμενοι του ποιμνίου» [Πράξεις Αποστόλων 20.29] κατά των λογικών του Χριστού προβάτων επέπεσον, διαρπάζοντες, διασκορπίζοντες και ασπλάγχνως κατασπαράττοντες αύτα. … Ούτοι, ως συνάγεται εκ των εντύπων αυτών δημοσιευμάτων, αρνούμενοι την ύπαρξιν προσωπικού θεού, θεού εν Τριάδι, κατά την διδασκαλίαν της αγίας ημών πίστεως, θεόν αποκαλούσι την ασυνείδητον δύναμιν, την εκδηλουμένην εν τη ζωή των όντων. Δι’ ό και παραδέχονται Θεόν δυαδικόν «ο Θεός, μας λέγουσιν, είναι άντρας και γυναίκα, θνητός και αθάνατος, κοπριά και πνεύμα: Γεννάει, γονιμοποιεί καί σκοτώνει, έρωτας μαζί και θάνατος· και πάλι ξαναγεννάει και σκοτώνει». (Εισηγητική έκθεσις μητροπολίτου Σύρου σελίς 8 ) [το απόσπασμα είναι από την Ασκητική του Καζαντζάκη]. Ταύτα λέγουσι και γράφουσιν ασεβώς. Άμεσοι δε συνέπειαι της τοιαύτης διδασκαλίας είναι: Η κατάργησις της προσευχής, των εορτών και του εκκλησιασμού της μαθητιώσης νεολαίας· ο συναγελασμός ενηλίκων εν τοις σχολείοις των αρρένων μετά των θηλέων, το μαλλιοτράβηγμα των μαθητριών και διδασκάλων, η θεωρία περί γονιμοποιήσεως των ρεγγών, η παροχή πρώτων βοηθειών επί δήθεν λιποθύμων νεανίδων χαμαί επί ταπήτων εξηπλωμένων, και η εν γένει εξώθησις τών ελληνοπαίδων εις πάσαν ακολασίαν δι’ έπί τούτο συγγραφών, οίαι ιδίως αι του Βάρναλη, εν αις εξυμνείται ο ελεύθερος έρως και ο λεσβιασμός· ο σαρκικός έρως επί πλέον συνιστάται υπό τούτων και ως βάσις της ηθικής τελειοποιήσεως του μαθητού.
(…)
Ο ασεβέστατος κομμουνιστής Βάρναλης, εκ των δρώντων προσώπων του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», θέτει εις το στόμα του θεανθρώπου εν μονολογία τα εξής: «Δεν είπα πως είμαι Θεός. Μα δεν ξεύρω και αν είμαι. Αφ’ ότου έγινα άνθρωπος ξέχασα από πού ήρθα. Και η σκέψις μου όντας ανθρώπινη είναι περιορισμένη. Κάτι αόριστον αναδεύεται μέσα μου. Όταν ξαναναστηθώ θα ξανάβρω ίσως την θεότητά μου» [το απόσπασμα είναι από το «Φως που καίει» του Βάρναλη]
(…)
Τας ανατρεπτικάς ταύτας του θρησκευτικού, ηθικού και κοινωνικού ημών καθεστώτος θεωρίας διαδίδοντες διά τερατώδους γλωσσικού εξαμβλώματος, ένθεν μεν επιδιώκουσι την βαθυτέραν εμφύτευσιν των βλασφήμων αυτών διδασκαλιών εν ταις απλοϊκαίς του Ελληνικού λαού ψυχαίς, ετέρωθεν δε την απομακρυνσιν αυτού από της ευλήπτου και ευγενούς του Ιερού Ευαγγελίου γλώσσης (…)
(…)
Τοιουτοτρόπως δε καταδείκνυνται oι πλείστοι του εκπαιδευτικού τούτου ομίλου ως oι φανατικοί και συστηματικοί απόστολοι του κομμουνισμού, το οποίον [sic] ο ιδρυτής αυτού, ο Εβραίος Μαρξ, ορίζει ως κατάργησιν της θρησκείας, της ηθικής, της οικογενείας, των συνόρων, τουτ’ έστι της πατρίδος, ως πάλην των τάξεων, δικτατορίαν του προλεταριάτου και δήμευσιν της ιδιοκτησίας».
Κατά φυσικήν λοιπόν ακολουθίαν αν ο λεγόμενος ούτος εκπαιδευτικός όμιλος εξακολουθήση τον διασυρμόν της αγίας ημών πίστεως, τον σφαγιασμόν της χριστιανικής ηθικής, τον εξευτελισμόν του εσταυρωμένου Σωτήρος και του τιμίου Σταυρού προ των παιδικών ομμάτων και διά των παιδικών χειρών, αν εξακολουθήση η δηλητηρίασις των ελληνοπαίδων διά της εν τοις σχολείοις διδασκαλίας επί τη βάσει των εθνοκτόνων και ψυχοφθόρων εμπνεύσεων Γληνού, ων βρίθουσι το περιοδικόν «Αναγέννηση», η Ιστορία Χωραφά, «Ο Αέρας» του Τζαμασφύρα, τα Νεολληνικά Κοντοπούλου, «Ο Ήλιος» του Παπαμιχαήλ, «Η Ιχνογραφία» του Ρούμπου, τα άρθρα και δημοσιεύματα της Έλλης Λαμπρίδου, τα έργα του Βάρναλη και άλλων συνεργατών αυτών, εντός ολίγου δεν θα έχη η Εκκλησία πιστά τέκνα, oι πατέρες υιούς, αι μητέρες θυγατέρας, οι στρατηγοί στρατιώτας, η πολιτεία τιμίους υπαλλήλους και η Ελλάς ορθοδόξους αληθείς «Έλληνας».
Στην πανταχούσα των 62 ιεραρχών (τόσοι την υπέγραφαν) ο Βάρναλης απάντησε με ένα διάσημο ποίημά του, που εδώ το παραθέτω στην αρχική του μορφή:
ΜΠΟΝΑΜΑΣ
Σαράντα σβέρκοι βοδινοί με λαδωμένες μπούκλες
σκεμπέδες σταβροθόλωτοι και βρώμιες ποδαρούκλες
ξετσίπωτοι ακαμάτηδες, τσιμπούρια και κορέοι
ντυμένοι στα μαλάματα κι επίσημοι κι ωραίοι.
Εξήντα λύκοι με προβιά (γι’ αυτούς βαράν καμπάνες)
φάγανε γουρουνόπουλα, στραγγίσαν νταμιτζάνες!
Κι απέ ρεβάμενοι βαθιά ξαπλώσανε στα τζάκια,
κι αβάσταγες ενιώσανε φαγούρες στα μπατζάκια.
Την προσευκή τους κάνανε τα πράματα ν’ αλλάξουν
να ξεπροβάλουν οι κυράδες του Δεκαημέρου
χωρίς καπίστρι και λουρί, πολλές μαζί… (φυλάξου
τα πισινά του μουλαριού τα μπρος του καλογέρου!)
Κι ο Σατανάς τούς άκουσε που πιο καλά τους ξέρει
κι έστειλε τον καθηγητή της ηθικής ξεφτέρι…
Όξω οι φτωχοί φωνάζανε: «Πεινάμε τέτοιες μέρες”
γερόντοι και γερόντισσες, παιδάκια και μητέρες.
Κι οι των επίγειων αγαθών σφιχτοί νοικοκυρέοι
ανοίξαν το παράθυρο κι είπανε: «Φταιν οι αθέοι».
ΓΕΡΒΑΣΙΟΣ Ο… ΘΕΟΕΜΒΑΙΚΤΗΣ
(Διά το γνήσιον Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ)
Στην έκδοση των Απάντων του (που μόνο “άπαντα” δεν είναι), ο Βάρναλης παρέλειψε τους έξι στίχους που έχω γράψει με πλάγια, και άλλαξε τον τίτλο σε “Πρωτοχρονιάτικο” (και, παρεμπιπτόντως, αν ξέρετε ποιος είναι ο καθηγητής της Ηθικής, θα με ενδιέφερε πολύ).
Είχε βέβαια προηγηθεί το ελληνικό κράτος, το οποίο παρέπεμψε το 1925 τον (καθηγητή της Μέσης εκπαίδευσης) Βάρναλη στο εκπαιδευτικό συμβούλιο, και το εκπαιδευτικό συμβούλιο, απαρτιζόμενο μάλιστα από επιφανείς Φιλελεύθερους, κάλεσε τον Βάρναλη σε απολογία διότι “συγγράψας, εκδώσας και κυκλοφορήσας υπό το ψευδώνυμον Δήμος Τανάλιας τα βιβλία ‘Το φως που καίει’ και ‘Ο λαός των μουνούχων’ επεχείρησε να διαδώση δι’ αυτών ιδέας ανατρεπτικάς των εννοιών της πατρίδος, του Κράτους, της κοινωνίας, εξευτελιστικάς δε της θρησκείας, υποπεσών ούτω εις παράβασιν των καθηκόντων αυτού, και ως πολίτου και ως έλληνος διδασκάλου, τοσούτον βαρείαν, ώστε να αποβαίνη η τοιαύτη πράξις του ασυμβίβαστος προς την εκπλήρωσιν των προς την πολιτείαν καθηκόντων αυτού”. [Κάποια μέρα ίσως παρουσιάσω ολόκληρο αυτό το κείμενο] Πρώτο θύμα των Μαρασλειακών, ο Βάρναλης τιμωρήθηκε λίγο αργότερα με εξάμηνη παύση και μετά απολύθηκε.
Αυτά, για να έχουμε ολοκληρωμένη την εικόνα.
Τέλος, ο Ανδρ. Παναγόπουλος, στο άρθρο που προαναφέραμε, επικαλείται ως απάντηση στους εξ αριστερών επικριτές της επίσκεψης Τσίπρα, την επίσκεψη του Χαρίλαου Φλωράκη στο Αγιονόρος. Ασφαλώς έχει τη σημασία της η επίσκεψη αυτή, αλλά δεν συγκρίνεται, αν πάρουμε υπόψη ότι ο Φλωράκης το 1995 που επισκέφτηκε τον Άθω μαζί με τον Τίτο Βανδή, παππού του αρθρογράφου, είχε πια αποχωρήσει από την μάχιμη πολιτική. Πιο ταιριαστό αντιπαράδειγμα θα ήταν ίσως η αρθρογραφία του Ν. Ζαχαριάδη στην περίοδο 1945-47. Ο Ζαχαριάδης δεν επισκέφτηκε βέβαια το Αγιονόρος αλλά στην αρθρογραφία του δεν είναι καθόλου αδιάφορος για τις εξελίξεις στο Πατριαρχείο, ενώ έγραψε συγκεκριμένα (Ριζοσπάστης 9.9.1945):
Εδώ θα πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι η Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία και η Χριστιανική θρησκεία γενικότερα, όπως την εκφράζει η Εκκλησία αυτή, παίξαν όχι μόνο στη Ρωσία μα και στα Βαλκάνια έναν προοδευτικό ρόλο τόσο σαν παράγοντας που διευκόλυνε και επιτάχυνε την εθνική διαμόρφωση, συσπείρωση και ανάπτυξη, παρέχοντάς της ενιαία ιδεολογικά πλαίσια, όσο σαν στοιχείο που στα χρόνια του εξανδραποδισμού και της σκλαβιάς κάτω από την οθωμανική τυραννία συνέτεινε σημαντικά και ουσιαστικά στον εθνικοαπελευθερωτικό τότε αγώνα, παρά και ενάντια στην αντίδραση και προδοσία που έκαναν σημαντικοί και σημαίνοντες παράγοντες και κορυφές της Ορθοδοξίας ιδιαίτερα στο Φανάρι. Είναι αναρίθμητα τα παραδείγματα που δείχνουν ότι Ταγοί και απλοί στρατευόμενοι της εκκλησιαστικής ιεραρχίας πάλεψαν και με το ντουφέκι στο χέρι στο πλευρό του Λαού και ότι μοναστήρια και μοναστήρια είχαν μεταβληθεί σε μπαρουταποθήκες και λαϊκά φρούρια.
Θα μπορούσε ο Τσίπρας να αναφέρει αυτό το απόσπασμα -αλλά τότε θα τον έβγαζαν ζαχαριαδικό. Οπότε καλύτερα οι Ζαπατίστες.
