Του Αθανάσιου Μαρβάκη*
Αφορμή για το παρόν κείμενο αποτελεί ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά και στον δημόσιο λόγο: η αναγωγή των κοινωνικών φαινομένων σε ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Αναφερόμαστε εδώ στην ψυχολογικοποίηση της λεγόμενης «ελληνικής κρίσης». Ως τυχαία σταχυολογημένο παράδειγμα από τα πάμπολλα διαβάζουμε στην ιστοσελίδα protagon.gr (30/5/2011) τις αναλύσεις του μπεστ σέλερ Ελληνα φιλοσόφου Στέλιου Ράμφου:
«Κολλημένος σε όσα του ανήκουν, ο Ρωμιός διατηρεί και αναπαράγει την ψυχολογία μικρού παιδιού, το οποίο βρίσκει ασφάλεια, όχι όμως και ενηλικίωση, στην πατρική προστασία του κρατισμού, του κομματικού-συντεχνιακού συστήματος και της διαπλοκής με τους εκάστοτε κυβερνώντες».
Διαβάζουμε, λοιπόν, ότι η κρίση είναι συνέπεια ψυχικής αν-ωριμότητας. Ο «κολλημένος Ρωμιός», ζώντας μέσα σε μια κοινωνία που προσομοιάζει σε (μικροαστική) «πυρηνική οικογένεια» παιδιαρίζει, πάσχει, δηλαδή, από «αναπτυξιακή καθυστέρηση» ή «παθολογία». Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη ανάγκη για ασφάλεια και κοινωνική αλληλεγγύη δυσφημίζεται ως «κρατισμός» και ως αναζήτηση «πατρικής προστασίας» από το αν-ώριμο άτομο.
Δεδομένου ότι η ψυχολογικοποίηση δεν αποτελεί μόνο ένα θεωρητικό ζήτημα, αλλά είναι και πολιτικό φαινόμενο, αξίζει να διερευνήσουμε τις συνέπειες και τις ευθύνες που συνεπάγεται: Η ζωή στην κοινωνία έχει περιοριστεί στην «οικογένεια», οι δυνατότητές μας ως ανθρώπων να κατανοούμε και να μετασχηματίζουμε την κοινωνία και τον εαυτό μας έχουν παγιδευτεί σε «ψυχικές κανονικότητες» τις οποίες οφείλουμε να «εκπληρώνουμε» – αν δεν θέλουμε να δεχτούμε τη δημόσια χλεύη.
Η κοσμοθεωρία, στο παράδειγμά μας, στρέφει το ενδιαφέρον για την ψυχολογία των ανθρώπων πολιτικά εναντίον τους!
Η αναγωγή των κοινωνικών συνθηκών αποκλειστικά σε «ενδο-οικογενειακές δυναμικές» δεν συνιστά απλά την αποπολιτικοποίησή τους, αλλά συνεπάγεται και την ενεργή αποσιώπηση των πραγματικών σχέσεων εξουσίας στην κοινωνία. Συσκοτίζει τα διαφορετικά υποκείμενα με τη διαφορετική κοινωνική και πολιτική ισχύ τους μέσα στην κοινωνία. Ως άμεσο πολιτικό όφελος της ψυχολογικοποίησης προκύπτει εδώ η απ-ενοχοποίηση των ελληνικών ελίτ και των (ει)δικών ευθυνών τους.
Η κριτική στην ψυχολογικοποίηση κοινωνικών φαινομένων δεν σημαίνει απομάκρυνση από τα υποκείμενα και απόδοση ευθύνης αποκλειστικά σε α-πρόσωπες δομές, στο ανώνυμο «σύστημα». Σε αντίθεση με την επιφανειακή εντύπωση, είναι η ψυχολογικοποίηση που μας αποστασιοποιεί από τα πραγματικά υποκείμενα και τις προθέσεις, ανάγκες, επιλογές, όνειρά τους κ.λπ. Η «αφαίρεση» αυτή της υποκειμενικότητας από τα συγκεκριμένα άτομα έχει όμως πολύ διαφορετικές συνέπειες: η ισοπεδωτική και γενικευτική ψυχολογικοποίηση συνιστά η ίδια έναν α-πρόσωπο μηχανισμό απενοχοποίησης των ελίτ και των πολιτικών επιλογών τους, και ταυτόχρονα ενεργοποιεί τον κλασσικό μηχανισμό της ενοχοποίησης του θύματος ενάντια στους «από κάτω».
Στο συγκεκριμένο μας παράδειγμα ελλοχεύει ένας επιπλέον σοβαρός κίνδυνος:
Το άνοιγμα της ερμηνευτικής βεντάλιας προς το «εθνικό σώμα», την «ελληνική ψυχή» κ.ά. (ο «Ρωμιός» στο παράδειγμά μας δεν είναι άτομο, αλλά συλλογικότητα) σηματοδοτεί μια επικίνδυνη μεταφυσική επέκταση της ψυχολογικοποίησης, καθώς ανοίγει την κερκόπορτα για ρατσιστικές/φασιστικές ερμηνείες και λύσεις. Μια αναπαράσταση του κόσμου χωρίς κοινωνικές ανισότητες υπονοεί την οριζόντια διά-ταξη μιας πληθώρας πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων στον κόσμο. Αυτή η «παράσταση» του κόσμου αντλεί την αναλογία της από τη Βιολογία, συγκεκριμένα από τον κλάδο της Οικολογίας. Οι διαφορετικές ομάδες (π.χ. «έθνη») υπονοούνται ως οιονεί βιολογικά είδη στον ειδικό τους «οικολογικό θώκο», στη «φυσική φωλιά» τους («πατρίδα»;) μέσα στον κόσμο-φύση. Οι συγκρούσεις των ομάδων αναπαρίστανται ως αποτέλεσμα ενός συνεχούς αγώνα για τους περιορισμένους πόρους. Κινητήρια δύναμη, όμως, αυτών των συγκρούσεων δεν αποτελούν τα διαφορετικά συμφέροντα, στη βάση των οποίων συγκροτούνται συλλογικότητες. Αντίθετα, η κινητήρια δύναμη εντοπίζεται πλέον σε χαρακτηριστικά και διαφορές «ουσίας» μεταξύ πολιτισμικών, εθνικών, …ομάδων.
Η άκριτη αναλογία μεταξύ ανθρώπινων πολιτισμών και μορφών ζωής δεν επικαλείται διαφορετικό πλαίσιο ανάλυσης από αυτό ενός βιολογικού ρατσισμού. Τα κριτήρια εξάγονται από τον ίδιο καμβά από όπου άντλησαν και αντλούν οι ρατσιστές· Και ας μη γελιόμαστε, μόνο δύο κοινωνικές ομάδες βγαίνουν σίγουρα κερδισμένες από τη δημοφιλέστατη τεχνική της ψυχολογικοποίησης:
- Αφενός, προσφέρει «εξιλέωση» στην ελίτ, στην εξουσία, δηλαδή σε όλους εκείνους που μαζί με την κοινωνική τους ισχύ φέρουν και την αντίστοιχη ευθύνη για την κρίση.
- Αφετέρου, ο περιορισμός σε ψυχολογικούς όρους-εργαλεία που επικολλούνται απλά και κατά περίσταση σε κοινωνικά φαινόμενα δεν δείχνει (μόνο) θεωρητική οκνηρία. Αποτελεί ενδεχομένως βολική και συμφέρουσα επαγγελματική συμπεριφορά για όλους εμάς που (πρέπει να;) πουλάμε θεωρητικές πρακτικές ανώδυνες για τις υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες και τους κοινωνικά ισχυρούς.
Η κριτική μου στην ψυχολογικοποίηση δεν είναι καθόλου «ηθική». Η κριτική θέλει να επισημάνει τους κινδύνους που οι ίδιοι δημιουργούμε με τη χρήση ακατάλληλων γνωστικών εργαλείων για την πνευματική και χειροπιαστή αντιμετώπιση της κοινωνικής μας πραγματικότητας.
Η προσπάθεια κατανόησης και μετασχηματισμού αυτής της πραγματικότητας (μόνο) με ψυχολογικούς όρους-εργαλεία σίγουρα δεν θα φέρει τα αποτελέσματα που επιδιώκουμε!
Οπως είναι αυτονόητο για όλους μας ότι δεν πρόκειται να μάθουμε τίποτε το ουσιαστικό για την ταχύτητα χρησιμοποιώντας ένα θερμόμετρο, ούτε για τη σημασία ενός έργου τέχνης χρησιμοποιώντας μια ζυγαριά, έτσι πρέπει να καταστεί αυτονόητο ότι η χρήση ψυχολογικών όρων-εργαλείων για κοινωνικά φαινόμενα δεν προσφέρει τίποτε το ουσιαστικό για την κατανόηση και αλλαγή αυτών των φαινομένων προς μια για εμάς επιθυμητή κατεύθυνση.
* Αναπληρωτής καθηγητής Κλινικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο ΠΤΔΕ του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης
Αφορμή για το παρόν κείμενο αποτελεί ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά και στον δημόσιο λόγο: η αναγωγή των κοινωνικών φαινομένων σε ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Αναφερόμαστε εδώ στην ψυχολογικοποίηση της λεγόμενης «ελληνικής κρίσης». Ως τυχαία σταχυολογημένο παράδειγμα από τα πάμπολλα διαβάζουμε στην ιστοσελίδα protagon.gr (30/5/2011) τις αναλύσεις του μπεστ σέλερ Ελληνα φιλοσόφου Στέλιου Ράμφου:
«Κολλημένος σε όσα του ανήκουν, ο Ρωμιός διατηρεί και αναπαράγει την ψυχολογία μικρού παιδιού, το οποίο βρίσκει ασφάλεια, όχι όμως και ενηλικίωση, στην πατρική προστασία του κρατισμού, του κομματικού-συντεχνιακού συστήματος και της διαπλοκής με τους εκάστοτε κυβερνώντες».
Διαβάζουμε, λοιπόν, ότι η κρίση είναι συνέπεια ψυχικής αν-ωριμότητας. Ο «κολλημένος Ρωμιός», ζώντας μέσα σε μια κοινωνία που προσομοιάζει σε (μικροαστική) «πυρηνική οικογένεια» παιδιαρίζει, πάσχει, δηλαδή, από «αναπτυξιακή καθυστέρηση» ή «παθολογία». Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη ανάγκη για ασφάλεια και κοινωνική αλληλεγγύη δυσφημίζεται ως «κρατισμός» και ως αναζήτηση «πατρικής προστασίας» από το αν-ώριμο άτομο.
Δεδομένου ότι η ψυχολογικοποίηση δεν αποτελεί μόνο ένα θεωρητικό ζήτημα, αλλά είναι και πολιτικό φαινόμενο, αξίζει να διερευνήσουμε τις συνέπειες και τις ευθύνες που συνεπάγεται: Η ζωή στην κοινωνία έχει περιοριστεί στην «οικογένεια», οι δυνατότητές μας ως ανθρώπων να κατανοούμε και να μετασχηματίζουμε την κοινωνία και τον εαυτό μας έχουν παγιδευτεί σε «ψυχικές κανονικότητες» τις οποίες οφείλουμε να «εκπληρώνουμε» – αν δεν θέλουμε να δεχτούμε τη δημόσια χλεύη.
Η κοσμοθεωρία, στο παράδειγμά μας, στρέφει το ενδιαφέρον για την ψυχολογία των ανθρώπων πολιτικά εναντίον τους!
Η αναγωγή των κοινωνικών συνθηκών αποκλειστικά σε «ενδο-οικογενειακές δυναμικές» δεν συνιστά απλά την αποπολιτικοποίησή τους, αλλά συνεπάγεται και την ενεργή αποσιώπηση των πραγματικών σχέσεων εξουσίας στην κοινωνία. Συσκοτίζει τα διαφορετικά υποκείμενα με τη διαφορετική κοινωνική και πολιτική ισχύ τους μέσα στην κοινωνία. Ως άμεσο πολιτικό όφελος της ψυχολογικοποίησης προκύπτει εδώ η απ-ενοχοποίηση των ελληνικών ελίτ και των (ει)δικών ευθυνών τους.
Η κριτική στην ψυχολογικοποίηση κοινωνικών φαινομένων δεν σημαίνει απομάκρυνση από τα υποκείμενα και απόδοση ευθύνης αποκλειστικά σε α-πρόσωπες δομές, στο ανώνυμο «σύστημα». Σε αντίθεση με την επιφανειακή εντύπωση, είναι η ψυχολογικοποίηση που μας αποστασιοποιεί από τα πραγματικά υποκείμενα και τις προθέσεις, ανάγκες, επιλογές, όνειρά τους κ.λπ. Η «αφαίρεση» αυτή της υποκειμενικότητας από τα συγκεκριμένα άτομα έχει όμως πολύ διαφορετικές συνέπειες: η ισοπεδωτική και γενικευτική ψυχολογικοποίηση συνιστά η ίδια έναν α-πρόσωπο μηχανισμό απενοχοποίησης των ελίτ και των πολιτικών επιλογών τους, και ταυτόχρονα ενεργοποιεί τον κλασσικό μηχανισμό της ενοχοποίησης του θύματος ενάντια στους «από κάτω».
Στο συγκεκριμένο μας παράδειγμα ελλοχεύει ένας επιπλέον σοβαρός κίνδυνος:
Το άνοιγμα της ερμηνευτικής βεντάλιας προς το «εθνικό σώμα», την «ελληνική ψυχή» κ.ά. (ο «Ρωμιός» στο παράδειγμά μας δεν είναι άτομο, αλλά συλλογικότητα) σηματοδοτεί μια επικίνδυνη μεταφυσική επέκταση της ψυχολογικοποίησης, καθώς ανοίγει την κερκόπορτα για ρατσιστικές/φασιστικές ερμηνείες και λύσεις. Μια αναπαράσταση του κόσμου χωρίς κοινωνικές ανισότητες υπονοεί την οριζόντια διά-ταξη μιας πληθώρας πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων στον κόσμο. Αυτή η «παράσταση» του κόσμου αντλεί την αναλογία της από τη Βιολογία, συγκεκριμένα από τον κλάδο της Οικολογίας. Οι διαφορετικές ομάδες (π.χ. «έθνη») υπονοούνται ως οιονεί βιολογικά είδη στον ειδικό τους «οικολογικό θώκο», στη «φυσική φωλιά» τους («πατρίδα»;) μέσα στον κόσμο-φύση. Οι συγκρούσεις των ομάδων αναπαρίστανται ως αποτέλεσμα ενός συνεχούς αγώνα για τους περιορισμένους πόρους. Κινητήρια δύναμη, όμως, αυτών των συγκρούσεων δεν αποτελούν τα διαφορετικά συμφέροντα, στη βάση των οποίων συγκροτούνται συλλογικότητες. Αντίθετα, η κινητήρια δύναμη εντοπίζεται πλέον σε χαρακτηριστικά και διαφορές «ουσίας» μεταξύ πολιτισμικών, εθνικών, …ομάδων.
Η άκριτη αναλογία μεταξύ ανθρώπινων πολιτισμών και μορφών ζωής δεν επικαλείται διαφορετικό πλαίσιο ανάλυσης από αυτό ενός βιολογικού ρατσισμού. Τα κριτήρια εξάγονται από τον ίδιο καμβά από όπου άντλησαν και αντλούν οι ρατσιστές· Και ας μη γελιόμαστε, μόνο δύο κοινωνικές ομάδες βγαίνουν σίγουρα κερδισμένες από τη δημοφιλέστατη τεχνική της ψυχολογικοποίησης:
- Αφενός, προσφέρει «εξιλέωση» στην ελίτ, στην εξουσία, δηλαδή σε όλους εκείνους που μαζί με την κοινωνική τους ισχύ φέρουν και την αντίστοιχη ευθύνη για την κρίση.
- Αφετέρου, ο περιορισμός σε ψυχολογικούς όρους-εργαλεία που επικολλούνται απλά και κατά περίσταση σε κοινωνικά φαινόμενα δεν δείχνει (μόνο) θεωρητική οκνηρία. Αποτελεί ενδεχομένως βολική και συμφέρουσα επαγγελματική συμπεριφορά για όλους εμάς που (πρέπει να;) πουλάμε θεωρητικές πρακτικές ανώδυνες για τις υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες και τους κοινωνικά ισχυρούς.
Η κριτική μου στην ψυχολογικοποίηση δεν είναι καθόλου «ηθική». Η κριτική θέλει να επισημάνει τους κινδύνους που οι ίδιοι δημιουργούμε με τη χρήση ακατάλληλων γνωστικών εργαλείων για την πνευματική και χειροπιαστή αντιμετώπιση της κοινωνικής μας πραγματικότητας.
Η προσπάθεια κατανόησης και μετασχηματισμού αυτής της πραγματικότητας (μόνο) με ψυχολογικούς όρους-εργαλεία σίγουρα δεν θα φέρει τα αποτελέσματα που επιδιώκουμε!
Οπως είναι αυτονόητο για όλους μας ότι δεν πρόκειται να μάθουμε τίποτε το ουσιαστικό για την ταχύτητα χρησιμοποιώντας ένα θερμόμετρο, ούτε για τη σημασία ενός έργου τέχνης χρησιμοποιώντας μια ζυγαριά, έτσι πρέπει να καταστεί αυτονόητο ότι η χρήση ψυχολογικών όρων-εργαλείων για κοινωνικά φαινόμενα δεν προσφέρει τίποτε το ουσιαστικό για την κατανόηση και αλλαγή αυτών των φαινομένων προς μια για εμάς επιθυμητή κατεύθυνση.
* Αναπληρωτής καθηγητής Κλινικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο ΠΤΔΕ του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης
