του Αριστείδη Μανωλάκου
Αγαπητοί φίλοι και φίλες
Θα αναφερθώ στην Κίττυ της αντιδικτατορικής αντίστασης. Kαι αναγκαστικά στο εσωτερικό περιβάλλον του αντιδικτατορικού αγώνα - στο κόμμα και στο ΠΑΜ.
Γνώρισα την Κίττυ Αρσένη τον Μάη του '67 και συνεργαστήκαμε πάνω από 3
μήνες ώς τη σύλληψή της τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Μας είχε φέρει σε
επαφή ο Περικλής Κοροβέσης, στην εναγώνια προσπάθεια να επικοινωνήσουμε
με τον «άλλο» κόσμο μέσω ανθρώπων που δεν είχαν φάκελο στην Ασφάλεια.
Φίλοι και συνεργάτες, ο Περικλής και η Κίττυ, από το θέατρο, είχαν αρχίσει να αναπτύσσουν αντιστασιακή δράση στο φιλικό και επαγγελματικό περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, η Κίττυ μαζί με την τότε σύζυγο του Περικλή, την Καίτη Πατρώνη, ανώτερη υπάλληλο αργότερα στην Ε.Ε., και την αείμνηστη Μαίρη Αντωνοπούλου διακινούσαν τις πρώτες προκηρύξεις του Πατριωτικού Μετώπου (Π.Μ.).
Την Κίττυ και τη Μαίρη συνέδεσε με το Π.Μ. ο Γιώργος ο Βότσης, ένας από τους συμμετέχοντες στην, από τον Μίκη αποκαλούμενη, πενταμελή «Επιτροπή του Πάσχα», μέσω του αλησμόνητου Φίλιππου Βλάχου. Δυστυχώς, ο Γιώργος λείπει αυτές τις μέρες στο εξωτερικό και δεν γίνεται να καταθέσει τη δική του μαρτυρία για την πολύπλευρη αντιστασιακή δράση της Κίττυς.
Από τότε πέρασε μισός σχεδόν αιώνας και μεσολάβησαν συγκλονιστικά γεγονότα. Η σταδιακή επέλαση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, η κατάρρευση του υπαρκτού, η ήττα του εργατικού κινήματος, η παγκοσμιοποίηση των αγορών, η πτώχευση της χώρας και η ανθρωπιστική κρίση που ζούμε σήμερα. Χρόνια διαβρωτικά παλαιών συνθηκών και συνηθειών.
Ήμασταν νέοι και τώρα βρισκόμαστε εν αποδρομή. Πολλοί από τους παλιούς φίλους και συναγωνιστές εκείνης της εποχής -κι ανάμεσά του η Κίττυ- έχουν φύγει και όσοι ακόμη μένουμε άλλα θυμόμαστε, άλλα έχουμε λησμονήσει και άλλα έχουμε φροντίσει να απωθήσουμε από τη μνήμη μας λες και τώρα ακόμα θέλουμε να περιφρουρήσουμε πρόσωπα και διαδρομές της παράνομης αντιδικτατορικής δράσης.
Η Κίττυ Αρσένη άφησε μόνο ένα γραπτό κείμενο: τη μαρτυρία της στο Συμβούλιο της Ευρώπης για τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια της Μπουμπουλίνας. Δεν ξέρω αν στον στενό κύκλο της αφηγήθηκε αργότερα περιστατικά από την αντιστασιακή της δράση. Ο Βικέντιος βεβαιώνει ότι δεν βρέθηκε ούτε μια σχετική σημείωση στα πράγματά της.
Σ' αυτή τη μαρτυρία της μπορώ να αναγνωρίσω, κάτω από ψευδώνυμα που η ίδια κατασκεύασε για να προφυλάξει συναγωνιστές της, τον Αλέξη, τον Δημήτρη, τη Δάφνη, την Αγγελική1. Κι όταν αργότερα συναντηθήκαμε σε δημόσιες εκδηλώσεις δεν θέλησα να μάθω ποια πρόσωπα έκρυβε με τα ψευδώνυμα του Πέτρου, του Ορέστη, του Ίωνα ή για τους συγκρατούμενούς της ή τις συγκρατούμενές της στην Ασφάλεια και στη φυλακή, αφού η ίδια απέφευγε να μιλάει για 'κείνα τα χρόνια. Περιορίστηκε μόνο στη μαρτυρία της για να αποκαλύψει μέσα από τη δική της περίπτωση κάθε πτυχή των βασανιστηρίων, από την ψυχολογική βία ώς τις εικονικές εκτελέσεις στα νταμάρια και ως την εξοντωτική σωματική βία στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας μέχρι τον προθάλαμο του θανάτου.
Μετά την πτώση της δικτατορίας δεν έδειχνε να την απασχολεί η μεταπολιτευτική αγωνιστική ρητορική για την χουντική επταετία. Στρατευμένη πια οργανικά στο κίνημα της Αριστεράς2, είχε πολλά να κάνει κυρίως μέσα από την εκπλήρωση των πρωταρχικών της ενδιαφερόντων -το θέατρο- χωρίς να πάψει και την άλλη κομματική της δράση. Ίσως, μ' αυτήν της τη σιωπή να στέρησε στοιχεία και πηγές για τις μεταπτυχιακές εργασίες και τις διδακτορικές διατριβές των νεότερων ιστορικών, αλλά αυτή ήταν η Κίττυ: πρόσωπο προσφοράς και ανιδιοτέλειας. Και αυτό έχει απείρως μεγαλύτερο βάρος από την τοποθέτηση του καθενός μας στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σκηνικό. Εκτείνεται στον χώρο των αξιών της Αριστεράς για έναν ανθρώπινο κόσμο, όπως κι αν θέλει να τον ονοματίσει κανένας.
Η Κίττυ προσχώρησε στην οργανωμένη Αριστερά από εσωτερική ανάγκη να συμμετάσχει στον αγώνα για την ανατροπή της δικτατορίας. Από τα εφηβικά της χρόνια, όπως μαρτυρούν οι παλιές συμμαθήτριες και φίλες της από το γυμνάσιο, έπαιρνε πρωτοβουλίες για συμπαράσταση και βοήθεια σε οικογένειες εξορίστων και φυλακισμένων του Εμφυλίου. Δεν είχε, όπως είπαμε, φάκελο στην Ασφάλεια, γιατί δεν είχε τύχει να πάρει μέρος σε κομματικές οργανώσεις της ΕΔΑ. Η όποια πολιτική δράση της εκδηλωνόταν στον χώρο του θεάτρου και στο φιλικό της περιβάλλον. Αυτό εξασφάλισε ώστε η πολύπλευρη δράση της για τη συγκρότηση του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ να έχει μόνο θετικά αποτελέσματα.
Η Κίττυ βίωνε τις δυσκολίες του αντιδικτατορικού αγώνα, αλλά δεν της δόθηκε η δυνατότητα να συμμεριστεί τις εσωτερικές κομματικές διεργασίες ούτε και τα προβλήματα εκείνα που έθεταν όρια στην ανάπτυξη του ΠΑΜ και εν τέλει το περιόρισαν στον χώρο της ιστορικής Αριστεράς. Αν είχε τουλάχιστον ενημερωθεί, θα μπορούσε με μια άλλη διατύπωση να γράψει στον πρόλογο της τυπωμένης μαρτυρίας της: «είναι μισοτελειωμένο ακόμα, γιατί η μαρτυρία βασικά σταματάει στην απομόνωση. Δεν είχα το κουράγιο να καταγράψω μια άλλη εμπειρία που με σημάδεψε. Στο τέταρτο πάτωμα και στη φυλακή με τις άλλες συγκρατούμενες. Εκεί που οι νόμοι των ανθρώπινων σχέσεων μεταβάλλονται, οι συγκρούσεις πολλαπλασιάζονται και σε άλλα επίπεδα, η μνήμη γίνεται πιο οδυνηρή και η κρίση δεν είναι τόσο καθαρή».
Οφείλουμε, έστω και των υστέρων, να αναγνωρίσουμε ότι αν δεν κυριαρχούσε μια απλουστευτική αντίληψη «συνωμοτικών κανόνων» ή κι ακόμα μια γενικότερη αντίληψη που έκλεινε σαν επτασφράγιστα μυστικά ενός περιορισμένου κύκλου στελεχών, κρίσιμες πολιτικές και κομματικές διεργασίες και είχε συμμεριστεί και η Κίττυ τους προβληματισμούς για το κόμμα και το ΠΑΜ -παρ' όλο που η ίδια ποτέ δεν παραπονέθηκε αργότερα εξ όσων γνωρίζω-, τίποτε δεν θα άλλαζε στην αγωνιστική της συμπεριφορά. Αντίθετα μάλιστα θα είχε πλουτίσει τις εμπειρίες της και δεν θα ήταν τόσο τραυματικές οι συνθήκες στη φυλακή με τις άλλες συγκρατούμενές της. Ίσως μάλιστα, όπως προκύπτει από συγκεκριμένη αναφορά στη μαρτυρία της, να μην είχε καν συλληφθεί τότε, αφού η αποστολή της δεν ήταν να φυγαδεύει κασέτες και άλλο υλικό στο εξωτερικό - άλλοι είχαν αναλάβει αυτόν τον ρόλο. Κι αργότερα, με την ορθοφροσύνη που διέθετε θα μπορούσε να επεξεργαστεί βαθύτερα τη συνολική πια εμπειρία της από εκείνα τα χρόνια. Η γνώση, λένε είναι δύναμη. Η ίδια, στη μαρτυρία της, δεν αναφέρει παρά μόνο μια συζήτηση που είχε με τον Αλέξη και περιοριζόταν στο πώς θα αντιμετωπίσουν την Ασφάλεια όταν θα συλλαμβάνονταν.
Ας μου επιτραπεί να καταγράψω κάποια, γνωστά σε μένα, κρίσιμα γεγονότα που αφορούν το εσωτερικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η Κίττυ ανέπτυξε την αντιστασιακή της δράση. Της το οφείλουμε όσοι κομματικοί τότε συνεργαστήκαμε μαζί της.
Το ΠΑΜ, τουλάχιστον σε ένα κομμάτι του, στο αρχικό Π.Μ., ξεκίνησε με μια ομοφωνία που βασιζόταν στο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πολιτικό και κοινωνικό εύρος του. Αλλά και με μια διαφωνία. Αυτό προηγήθηκε της συνεργασίας μας με την Κίττυ. Στην «Επιτροπή του Πάσχα»3 ο Μίκης πρότεινε να απευθυνθούμε στη σοβιετική πρεσβεία για να πάρουμε από το ΚΚΣΕ το χρίσμα της ηγεσίας, με το επιχείρημα ότι η ηγεσία της ΕΔΑ, στην οποία και ο ίδιος μετείχε, όπως και η ηγεσία του ΚΚΕ, είχαν χρεωκοπήσει. Αποσοβήσαμε τότε αυτό το μετέωρο για μας και ολέθριο για τον αντιστασιακό αγώνα βήμα. Ήταν μια σύγκρουση που άγγιζε τον πυρήνα του κομματικού προβλήματος, που ήδη είχε ανοίξει από το '644, αλλά και του γενικότερου προσανατολισμού της αντίστασης. Κι αν αυτό προηγήθηκε, τι να πει κανείς για άλλα εξίσου σημαντικά, που άμεσα σχετίζονταν με τη δράση της Κίττυς; Θα αναφέρω κάποια στοιχεία:
Θυμάμαι την εκτίμηση μέλους τού υπό συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ, παλαιού στελέχους της Αριστεράς και άμεσου συνεργάτη της, που δρούσε στη νομιμότητα, ότι ήταν λάθος καθοριστικό η υποκατάσταση της ΕΔΑ (και της ΔΝΛ) από το ΚΚΕ. Απόφαση που καθόριζε όχι μόνο το παρόν του αντιδικτατορικού αγώνα αλλά και τις μελλοντικές εξελίξεις. Θυμίζω ότι το κλιμάκιο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ είχε αποδεχθεί τη σχετική απόφαση της ηγεσίας του ΚΚΕ, που βρίσκονταν στο εξωτερικό, όπως είχε και παλιότερα κάνει με την απόφαση του '65 για τη δημιουργία «κομματικών στηριγμάτων» στα όργανα της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων5, θέτοντας τότε ως άμεσο πολιτικό στόχο την de facto νομιμοποίηση του ΚΚΕ με την εμφάνιση ξεχωριστής από την ΕΔΑ κοινοβουλευτικής ομάδας, μετά τις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί και πρόλαβε η δικτατορία.
Με την επικράτηση του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών σχεδόν όλοι από όσους δεν είχαμε συλληφθεί προσχωρήσαμε, χωρίς περίσκεψη, σε αυτήν την απόφαση, υιοθετώντας το επιχείρημα ότι έτσι κι αλλιώς και τα δύο κόμματα ήταν εκτός νόμου, χωρίς να συνυπολογιστούν ούτε οι διαφορές ούτε οι συνέπειες. Ήταν σε άλλες συνθήκες και από διαφορετική αφετηρία η εκδοχή της πρότασης του Μίκη, ο οποίος είχε ήδη ενσωματωθεί στο παράνομο ηγετικό κλιμάκιο του ΚΚΕ, που συνέχιζε την εξάρτηση από τη Σοβιετική Ένωση.
Αργότερα, όταν η Κίττυ είχε συλληφθεί, είχε περάσει του κόσμου τα βασανιστήρια, τον Φλεβάρη του '68, η κολιγιαννική ηγεσία αξιοποίησε την «ευκαιρία» της δικτατορίας και στηριγμένη στους συμβιβασμούς της κομμουνιστικής πτέρυγας της ΕΔΑ προχώρησε στη διάσπαση με άμεση συνέπεια την αφυδάτωση του αντιδικτατορικού αγώνα. Πώς να κατανοήσει τότε κανείς και να μιλήσει στην Κίττυ για τη διαφωνία ως προς τον κομματικό φορέα και για τη γονιδιακή ανωμαλία του σταλινικού υποδείγματος -ουδείς αναμάρτητος- με όλες τις συνέπειες σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο; Πώς τα καταφέραμε εμείς, οι τότε νεότεροι, να αποδεχθούμε αυτή τη λογική που ήταν σε σύγκρουση με τις ίδιες μας τις εμπειρίες από την εποχή της ύστερης ΕΠΟΝ, της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων, ένα σταλινικό υπόδειγμα που είχαμε αρνηθεί στην πράξη και που έθετε την προτεραιότητα του κόμματος πάνω από τις ανάγκες του κινήματος και μετέφραζε την ηγεμονία σε γραφειοκρατική καθοδήγηση για να εκπέσει στον ασφυκτικό έλεγχο του κινήματος;
Αυτή τη νεότερη γενιά της μετεμφυλιακής Αριστεράς εξέφρασε -όπως καταγράφεται στη μαρτυρία της- η Κίττυ όταν πια η Ασφάλεια κλείνει τον φάκελό της και της ανακοινώνει ότι θα παραπεμφθεί στο στρατοδικείο. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι στο γραφείο του αξιωματικού της Ασφάλειας Γιαννακάκου:
«- Θα περάσεις από έκτακτο στρατοδικείο. Θα πάρεις... περίπου 20 χρόνια
- Ναι, το κατάλαβα... δεν παίζουνε μαζί τους. Τους πολεμάνε.
- Δεν σου φτάνανε τα λεφτά που έπαιρνες από το θέατρο;
- Το πιστεύετε από πού λέτε, τον ρωτάω. Φαίνεται πως αγρίεψα κάπως γιατί βλέπω να τα χάνει.
- Δεν λέω..., καλό είναι να 'χεις μια ιδέα, αλλά η δική σου ιδέα είναι στραβή.
- Γιατί είναι στραβή;
- Γιατί αυτό που θέλεις είναι κομμουνισμός.
- Και πού ξέρετε εσείς τι θέλω;
- Ξέρω, θέλεις να φύγουνε οι Αμερικάνοι και να 'ρθουνε οι Ρώσοι.
Δεν διαλέγω αφέντες, μα πάνω απ' όλα δεν θέλω τους συνταγματάρχες σας. Μας πήγανε 20 χρόνια πίσω. Ό,τι φτιάξαμε σαν τα μυρμήγκια χρόνια τώρα, μας τα γκρέμισαν, μας ποδοπάτησαν»
Η Κίττυ με τον Χριστόφορο Αργυρόπουλο είχαν προετοιμάσει σύσκεψη με μια ομάδα τού υπό συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ -Σάκης Καράγιωργας, Νίκος Ξανθάκης, Ευάγγελος Δεβλέτογλου υπουργός Οικονομικών στην πρώτη μεταδιδακτορική κυβέρνηση Καραμανλή, Μάνος Δελούκας και κάποιοι ακόμη- για να μετάσχουν στην επεξεργασία του Σχεδίου Απόφασης του ΠΑΜ που είχε συντάξει το κομματικό γραφείο. Οι περισσότεροι εργάζονταν στην Επιτροπή Μελετών της ΤτΕ. Από αυτή την ομάδα, όπως αργότερα έμαθα, διοχετεύονταν στη «Φωνή της Αλήθειας» στοιχεία για την οικονομική πορεία της χώρας εκείνο τον καιρό. Στη συνεδρίαση έγιναν ουσιαστικές παρατηρήσεις στο Σχέδιο, όπως μεταξύ άλλων η αναδιατύπωση στο κείμενο για τον ρόλο του βασιλιά, καθώς μια διαφαινόμενη από τότε δυσαρέσκεια σε μερίδα εν ενεργεία αξιωματικών μπορούσε να προκαλέσει ρήγμα στην καταναγκαστική πειθαρχία της παπαδοπουλικής χούντας στις Ένοπλες Δυνάμεις! Αργότερα επίσης έμαθα ότι και στελέχη του κλιμακίου της Κ.Ε. του ΚΚΕ, στις επαφές που είχαν με συντοπίτες τους πολιτικούς παράγοντες της Δεξιάς, μετέφεραν πληροφορίες για διιστάμενους προσανατολισμούς στο ίδιο το στελεχικό δυναμικό της χούντας6.
Όλες οι παρατηρήσεις από εκείνη τη σύσκεψη μεταφέρθηκαν μαζί με την πρόταση να προετοιμαστεί συνάντηση εκπροσώπων και από άλλες ομάδες του Εθνικού Συμβουλίου -άγνωστων άλλωστε μεταξύ τους-, ώστε να καταλήξει στην οριστική διατύπωση του κειμένου και να αποκτήσει ουσιαστική υπόσταση το Εθνικό Συμβούλιο. Το αρχικό κείμενο έμεινε αναλλοίωτο, πήρε τη μορφή της απόφασης και η πρόταση απορρίφθηκε με το επιχείρημα ότι στις συνθήκες της δικτατορίας θα πολλαπλασιάζονταν οι κίνδυνοι να χτυπηθεί και στον πυρήνα του το ΠΑΜ.
Το τεχνικο-οργανωτικό πρόβλημα ήταν πράγματι υπαρκτό, αλλά μπορούσε να αντιμετωπισθεί. Το πολιτικό, όμως δίλημμα που ανέκυπτε αφορούσε τη σχέση κόμματος και κινήματος, καθοδήγησης και ασφυκτικού ελέγχου του ΠΑΜ. Ε, λύθηκε προς τη δεύτερη κατεύθυνση. Δεν ξέρω αν θα είχαν πάρει άλλη τροπή τα πράγματα, αν τουλάχιστον ένας ευρύτερος κύκλος στελεχών, μεταξύ των οποίων η Κίττυ, είχαν μετάσχει στον προβληματισμό για το σχέδιο και για εκείνη την πρόταση. Όμως σταδιακά, πριν ακόμα γίνουν οι πρώτες ομαδικές συλλήψεις τον Αύγουστο του '67, οι περισσότεροι από εκείνη τη σύσκεψη στο διαμέρισμα του Νίκου Ξανθάκη απομακρύνθηκαν, καθώς, στον πολιτικό χώρο από τον οποίο προέρχονταν, επικράτησαν τα κεντρώα στελέχη, προχώρησαν στην ίδρυση της Δημοκρατικής Άμυνας και μετά την πτώση της δικτατορίας αποτέλεσαν το κρίσιμο αντιστασιακό μέγεθος, το οποίο είχε ανάγκη ο Ανδρέας Παπανδρέου για να δημιουργήσει το ΠΑΣΟΚ.
Σ' αυτή τη διαδοχική σειρά γεγονότων και αποφάσεων είναι πάντα ζωντανή η μνήμη της Κίττυς, που με την άοκνη δραστηριότητά της συνέβαλε αποφασιστικά στο εύρος του ΠΑΜ της πρώτης περιόδου του αντιδικτατορικού αγώνα.
Εκτός όσων προανέφερα, η Κίττυ είχε στενή σύνδεση με στελέχη που προέρχονταν από το φοιτητικό κίνημα του 1-1-4 και του 15%, από το Κέντρο ώς τη Δεξιά, όπου και στον αντιδικτατορικό αγώνα ήταν ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος του αξέχαστου Απόστολου Μπέση, νεαρού δικηγόρου, πρώτου αντιπροέδρου της ΕΦΕΕ του '63-'64, προερχόμενου από το κόμμα των προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη. Κι αν δεν ήταν κατηγορηματική η άρνηση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου «μη μπλέκετε με τους κομμουνιστές», σήμερα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε ακόμα και για στελέχη της νεολαίας της ΕΡΕ, σαφώς τοποθετημένα εναντίον της χούντας, που εξεδήλωσαν την πρόθεση να ενταχθούν στο ΠΑΜ.
Η Κίττυ, στην πρακτική αντιδικτατορική δράση της, είχε επαφή, αν δεν με απατά η μνήμη, και με τα παιδιά του Πολυτεχνείου που ξεδίπλωσαν στο κέντρο της Αθήνας τα πρώτα πανώ με συνθήματα και έστησαν μεγάφωνα εναντίον της δικτατορίας. Την καθοδήγηση αυτής της δράσης ανέλαβε στη συνέχεια ο Ανδρέας Λεντάκης και μετά τη σύλληψή του η ηγετική ομάδα του νεότευκτου «Ρήγα Φεραίου».
Σταθερά αναπτυσσόταν τότε, με τη συμβολή όλων όσοι δεν είχαν συλληφθεί, ένα δίκτυο του ΠΑΜ στους διανοούμενους, στους καλλιτέχνες, στους εργαζόμενους στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, στις γειτονιές της Αθήνας, του Πειραιά και άλλων πόλεων7. Η συμμετοχή στην αντίσταση άρχισε να εκδηλώνεται και στον χώρο των δικαστικών. Ένα παράδειγμα: Ο Σπύρος Πλασκοβίτης, πάρεδρος τότε του ΣτΕ, βουλευτής αργότερα του ΠΑΣΟΚ, με ανυπόγραφο φυσικά κείμενό του που δημοσιεύθηκε στην παράνομη εφημερίδα του ΠΑΜ, αποκάλυψε τις ρυθμίσεις του παπαδοπουλικού συντάγματος, που προετοίμαζε ο τότε συνάδελφός του χουντικός, επίσης πάρεδρος του ΣτΕ, Σπύρος Νικολάου.
Ελπίζω να συγχωρήσετε την πολυλογία μου -δυστυχώς, όσο κι αν προσπαθούμε να το ξορκίσουμε «ου γαρ έρχεται μόνον»-, αλλά για την αποτίμηση της αντιστασιακής δράσης της Κίττυς λίγα ακόμα. Και αυτό αποτελεί οφειλή και στον Βικέντιο. Όταν η Ασφάλεια έμαθε για τη συμμετοχή της Κίττυς στο ΠΑΜ, την αναζήτησαν στο θέατρο και εν συνεχεία στο σπίτι της, όπου σ' έναν καλόγερο είχε κρεμάσει τα στρατιωτικά του ρούχα ο Βικέντιος. Υπηρετούσε τότε τη θητεία του στο Γραφείο Μεταθέσεων -στο 4ο επιτελικό γραφείο του στρατού- στο Πεντάγωνο. Τον συνέλαβαν. Αλλά αρκετά νωρίτερα είχε προλάβει να διοχετεύσει, μέσω της Κίττυς, την πρώτη λίστα χουντικών αξιωματικών που μετατέθηκαν στην Κύπρο. Υπήρχαν, έτσι, και οι αποδείξεις που στοιχειοθετούσαν την πολιτική εκτίμηση, διατυπωμένη στην πρώτη απόφαση του ΠΑΜ, για την προετοιμαζόμενη προδοσία της Κύπρου.
Η αντιστασιακή δράση της Κίττυς είναι ταυτισμένη με ένα μεγάλο μέρος της δράσης, των στόχων και πολλών επιμέρους επιδιώξεων του Κλιμακίου Εσωτερικού της Κ.Ε. του ενιαίου ΚΚΕ. Όσοι την γνωρίσαμε και συνεργαστήκαμε μαζί της στα χρόνια της παρανομίας μπορούμε να μιλήσουμε χωρίς δισταγμό για το ήθος της, τη συνέπειά της και την ανιδιοτελή προσφορά της στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας.
Από τη μεταπολίτευση και μετά άρχισε άλλος κύκλος, για να περάσουμε από τον Καραμανλή στον Παπανδρέου και στους ώς σήμερα επιγόνους τους, και να φθάσουμε στην πτώχευση της χώρας και στην ανθρωπιστική κρίση. Μια κρίση που ενδεχομένως θα είχαμε αποφύγει, αν είχαμε καταφέρει να υπερβούμε παλιότερα και μέσα στη δικτατορία «προπατορικά αμαρτήματα», ώστε σήμερα, στην εποχή του ΣΥΡΙΖΑ, να μην καλείται η νέα γενιά να σηκώσει όλο το βάρος των εξελίξεων.
Καθώς έγραφα, μου ήρθαν στο νου οι στίχοι του Καβάφη:
Εμείς οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι
με τες εκτεταμένες επικράτειες
με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών
και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ώς μέσα στην Βακτριανήν την πήγαμε, ώς τους Ινδούς.
Για Λακεδαιμονίους θα μιλούμε τώρα!
Με τόση συγκεντρωμένη συλλογική πείρα και γνώση, για τον μεγάλο κόσμο και για τούτο το «αλωνάκι», «τον μικρό και μέγα» κόσμο της Αριστεράς, μπορούμε, ελπίζω, να διακρίνουμε από πόσες ατραπούς, μέσα από χαοτικούς ταξικούς αγώνες και πολιτικές συγκρούσεις και από πόσες ποικίλες και σε πολλά επίπεδα διαφωνίες και αναμετρήσεις των δρώντων προσώπων μέσα στις συλλογικότητες βαδίζει τη μακριά πορεία του το κίνημα της Αριστεράς, για τη Βακτριανή και πέρα ώς τους Ινδούς, για έναν άλλο κόσμο ανθρωπιάς και δημιουργίας, με συνεχή καλλιέργεια και ενημέρωση και την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών. Γι' αυτόν τον κόσμο που και η Κίττυ αγωνίστηκε.
1 Ο αδελφός της Βικέντιος, η Αμερικανίδα, τότε σύζυγός του, Λώρα, η Μαίρη Αντωνοπούλου, ηθοποιός, που συνελήφθη αρκετά αργότερα.
2 Στο ΚΚΕ Εσωτερικού, στην ΕΑΡ, στον ΣΥΝ και τελευταία μέλος της Κ.Ε. της ΔΗΜ.ΑΡ.
3 Μίκης, Γιώργος Βότσης, Αριστείδης Μανωλάκος, Χρόνης Μίσσιος, Θέμης Μπανούσης. Λόγω των συνθηκών δεν κατάφεραν να φτάσουν οι Μπάμπης Θεοδωρίδης, Ανδρέας Λεντάκης και Άννα Μεταξωτού, καθηγήτρια Παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών μετά την πτώση της δικτατορίας. Η Επιτροπή συνεδρίασε σε διαμέρισμα στην Κυψέλη του Παναγιώτη Δελημήτσου, αραγότερα βουλευτή Αιτωλοακαρνανίας και υφυπουργού στην κυβέρνηση Κ. Μητσοτάκη του '91-'93.
4 Τότε είχε συγκροτηθεί κλιμάκιο του ΚΚΕ και στο Προεδρείο της Νεολαίας της ΕΔΑ κατά τη διαδικασία μετάβασης προς την Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατη μαρτυρία του Τάκη Μπενά, στο κλιμάκιο μετείχαν ο Τάκης, μέλος της Ε.Ε. της ΕΔΑ και γραμματέας της Νεολαίας, και οι Στέφανος Στεφάνου, Γρηγόρης Γιάνναρος, Ανδρέας Λεντάκης και ο προαλειφόμενος ως νέος γραμματέας Γ. Χριστοφιλόπουλος.
5 Αρκετά στελέχη διαφώνησαν και δεν μετείχαν. Τον Νοέμβριο του '66 σε συνεδρίαση του Προεδρείου των Λαμπράκηδων εμφανίστηκε, εκτός ημερήσιας διάταξης, επιστολή, ως προερχόμενη από την Οργάνωση των Τρικάλων, που πρότεινε τη συγκρότηση τριάδων σε όλα τα όργανα της Νεολαίας, χωρίς όμως να ληφθεί απόφαση. Στην τελευταία Σύνοδο της Δ.Ε. της ΕΔΑ, εν όψει εκλογών το '67, η κρίση ήταν φανερή. Η σύντομη παρέμβαση που έκανε ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο οποίος είχε και την επαφή με τη Σοβιετική Πρεσβεία, αφορούσε αποκλειστικά στην προβολή του αιτήματος για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Λίγο αργότερα ο Λεωνίδας Κύρκος, με εμφανή ανησυχία για τις εξελίξεις, μου είπε ότι είχε αναλάβει να καταθέσει στη μετεκλογική Βουλή δήλωση ως κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος ομάδας του ΚΚΕ. Είναι προφανές ότι η κολιγιαννική ηγεσία από τότε μέσα στη δικτατορία λειτουργούσε εν γνώσει ή/και με παρότρυνση του ΚΚΣΕ.
6 Αυτό το διαπίστωσα και προσωπικά κατά την κράτησή μου στο στρατόπεδο Διονύσου από τα λόγια του χουντικού ταγματάρχη Μανουσακάκη, ο οποίος εξέφρασε «μπααθικού τύπου» απόψεις της ομάδας Στιακάκη. Το κλίμα αυτό αξιοποίησε στην περίοδο του ΠΑΚ ο Ανδρέας Παπανδρέου και αργότερα, το '81, μερίδα αυτών των χουντικών αξιωματικών προπαγάνδιζαν στο περιβάλλον τους υπέρ της «Αλλαγής».
7 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί, συμμετοχή στο ΠΑΜ του νεαρού τότε γιατρού Γιάννη Βολανάκη, ο οποίος όχι μόνον είχε συγκροτήσει αντιστασιακή ομάδα στον "Ευαγγελισμό", αλλά είχε διαθέσει το διαμερισματάκι του στα Πατήσια για να συνεδριάζουν στελέχη του ΠΑΜ και στο εξοχικό του στα Μεσόγεια είχε εγκατασταθεί ο παράνομος πολύγραφος που λίγο πριν τη δικτατορία είχαν φροντίσει να προμηθευτούν ο Τάκης Μπενάς με τον Δήμο Μαυρομάτη. Ο Βολανάκης διέφυγε τη σύλληψη και κατάφερε να μεταβεί στις ΗΠΑ, όπου διακρίθηκε παγκοσμίως ως καθηγητής Ανοσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα. Επέστρεψε για λίγο στην Ελλάδα με πρόσκληση του Ανδρέα Παπανδρέου και ίδρυσε το Ερευνητικό Κέντρο στο νοσοκομείο Αμαλία Φλέμινγκ. Σ' εκείνον τον πολύγραφο στο εξοχικό του Γιάννη Βολανάκη τυπώθηκε το κείμενο της απόφασης του ΠΑΜ, που μας παρέδωσε πριν συλληφθεί ο Κώστας Φιλίνης, στο οποίο εν αγνοία του Κλιμακίου προσθέσαμε με τον Γιώργο Βότση και την Ντόρα Κωνσταντίνου, γιατρό σήμερα στον ΕΔΟΕΑΠ, την παράγραφο με την οποία το ΠΑΜ εξέφραζε την «πικρία» του για τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στη δικτατορία. Το κείμενο διοχετεύσαμε στη Monde γιατί εν τω μεταξύ υπήρξε αντίδραση από το Κλιμάκιο, με το επιχείρημα ότι αυτά τα θέματα συζητούνται στις επαφές μεταξύ «αδελφών κομμάτων». Την απόφαση αυτή, μεταξύ άλλων, επικαλέστηκε ο Κ. Κολιγιάννης εναντίον του Δ. Παρτσαλίδη για τη διάσπαση του ΚΚΕ.
Το κείμενο εκφωνήθηκε σε συγκέντρωση στη μνήμη της Κίττυς Αρσένη στην Ανοιχτή Πόλη στις 16 Δεκεμβρίου. Ο υπομνηματισμός έγινε από τον ομιλητή για τη δημοσίευση του κειμένου στην "Αυγή"
Θα αναφερθώ στην Κίττυ της αντιδικτατορικής αντίστασης. Kαι αναγκαστικά στο εσωτερικό περιβάλλον του αντιδικτατορικού αγώνα - στο κόμμα και στο ΠΑΜ.
Γνώρισα την Κίττυ Αρσένη τον Μάη του '67 και συνεργαστήκαμε πάνω από 3
μήνες ώς τη σύλληψή της τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Μας είχε φέρει σε
επαφή ο Περικλής Κοροβέσης, στην εναγώνια προσπάθεια να επικοινωνήσουμε
με τον «άλλο» κόσμο μέσω ανθρώπων που δεν είχαν φάκελο στην Ασφάλεια.Φίλοι και συνεργάτες, ο Περικλής και η Κίττυ, από το θέατρο, είχαν αρχίσει να αναπτύσσουν αντιστασιακή δράση στο φιλικό και επαγγελματικό περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, η Κίττυ μαζί με την τότε σύζυγο του Περικλή, την Καίτη Πατρώνη, ανώτερη υπάλληλο αργότερα στην Ε.Ε., και την αείμνηστη Μαίρη Αντωνοπούλου διακινούσαν τις πρώτες προκηρύξεις του Πατριωτικού Μετώπου (Π.Μ.).
Την Κίττυ και τη Μαίρη συνέδεσε με το Π.Μ. ο Γιώργος ο Βότσης, ένας από τους συμμετέχοντες στην, από τον Μίκη αποκαλούμενη, πενταμελή «Επιτροπή του Πάσχα», μέσω του αλησμόνητου Φίλιππου Βλάχου. Δυστυχώς, ο Γιώργος λείπει αυτές τις μέρες στο εξωτερικό και δεν γίνεται να καταθέσει τη δική του μαρτυρία για την πολύπλευρη αντιστασιακή δράση της Κίττυς.
Από τότε πέρασε μισός σχεδόν αιώνας και μεσολάβησαν συγκλονιστικά γεγονότα. Η σταδιακή επέλαση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, η κατάρρευση του υπαρκτού, η ήττα του εργατικού κινήματος, η παγκοσμιοποίηση των αγορών, η πτώχευση της χώρας και η ανθρωπιστική κρίση που ζούμε σήμερα. Χρόνια διαβρωτικά παλαιών συνθηκών και συνηθειών.
Ήμασταν νέοι και τώρα βρισκόμαστε εν αποδρομή. Πολλοί από τους παλιούς φίλους και συναγωνιστές εκείνης της εποχής -κι ανάμεσά του η Κίττυ- έχουν φύγει και όσοι ακόμη μένουμε άλλα θυμόμαστε, άλλα έχουμε λησμονήσει και άλλα έχουμε φροντίσει να απωθήσουμε από τη μνήμη μας λες και τώρα ακόμα θέλουμε να περιφρουρήσουμε πρόσωπα και διαδρομές της παράνομης αντιδικτατορικής δράσης.
Η Κίττυ Αρσένη άφησε μόνο ένα γραπτό κείμενο: τη μαρτυρία της στο Συμβούλιο της Ευρώπης για τα βασανιστήρια στην Ασφάλεια της Μπουμπουλίνας. Δεν ξέρω αν στον στενό κύκλο της αφηγήθηκε αργότερα περιστατικά από την αντιστασιακή της δράση. Ο Βικέντιος βεβαιώνει ότι δεν βρέθηκε ούτε μια σχετική σημείωση στα πράγματά της.
Σ' αυτή τη μαρτυρία της μπορώ να αναγνωρίσω, κάτω από ψευδώνυμα που η ίδια κατασκεύασε για να προφυλάξει συναγωνιστές της, τον Αλέξη, τον Δημήτρη, τη Δάφνη, την Αγγελική1. Κι όταν αργότερα συναντηθήκαμε σε δημόσιες εκδηλώσεις δεν θέλησα να μάθω ποια πρόσωπα έκρυβε με τα ψευδώνυμα του Πέτρου, του Ορέστη, του Ίωνα ή για τους συγκρατούμενούς της ή τις συγκρατούμενές της στην Ασφάλεια και στη φυλακή, αφού η ίδια απέφευγε να μιλάει για 'κείνα τα χρόνια. Περιορίστηκε μόνο στη μαρτυρία της για να αποκαλύψει μέσα από τη δική της περίπτωση κάθε πτυχή των βασανιστηρίων, από την ψυχολογική βία ώς τις εικονικές εκτελέσεις στα νταμάρια και ως την εξοντωτική σωματική βία στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας μέχρι τον προθάλαμο του θανάτου.
Μετά την πτώση της δικτατορίας δεν έδειχνε να την απασχολεί η μεταπολιτευτική αγωνιστική ρητορική για την χουντική επταετία. Στρατευμένη πια οργανικά στο κίνημα της Αριστεράς2, είχε πολλά να κάνει κυρίως μέσα από την εκπλήρωση των πρωταρχικών της ενδιαφερόντων -το θέατρο- χωρίς να πάψει και την άλλη κομματική της δράση. Ίσως, μ' αυτήν της τη σιωπή να στέρησε στοιχεία και πηγές για τις μεταπτυχιακές εργασίες και τις διδακτορικές διατριβές των νεότερων ιστορικών, αλλά αυτή ήταν η Κίττυ: πρόσωπο προσφοράς και ανιδιοτέλειας. Και αυτό έχει απείρως μεγαλύτερο βάρος από την τοποθέτηση του καθενός μας στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σκηνικό. Εκτείνεται στον χώρο των αξιών της Αριστεράς για έναν ανθρώπινο κόσμο, όπως κι αν θέλει να τον ονοματίσει κανένας.
Η Κίττυ προσχώρησε στην οργανωμένη Αριστερά από εσωτερική ανάγκη να συμμετάσχει στον αγώνα για την ανατροπή της δικτατορίας. Από τα εφηβικά της χρόνια, όπως μαρτυρούν οι παλιές συμμαθήτριες και φίλες της από το γυμνάσιο, έπαιρνε πρωτοβουλίες για συμπαράσταση και βοήθεια σε οικογένειες εξορίστων και φυλακισμένων του Εμφυλίου. Δεν είχε, όπως είπαμε, φάκελο στην Ασφάλεια, γιατί δεν είχε τύχει να πάρει μέρος σε κομματικές οργανώσεις της ΕΔΑ. Η όποια πολιτική δράση της εκδηλωνόταν στον χώρο του θεάτρου και στο φιλικό της περιβάλλον. Αυτό εξασφάλισε ώστε η πολύπλευρη δράση της για τη συγκρότηση του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ να έχει μόνο θετικά αποτελέσματα.
Η Κίττυ βίωνε τις δυσκολίες του αντιδικτατορικού αγώνα, αλλά δεν της δόθηκε η δυνατότητα να συμμεριστεί τις εσωτερικές κομματικές διεργασίες ούτε και τα προβλήματα εκείνα που έθεταν όρια στην ανάπτυξη του ΠΑΜ και εν τέλει το περιόρισαν στον χώρο της ιστορικής Αριστεράς. Αν είχε τουλάχιστον ενημερωθεί, θα μπορούσε με μια άλλη διατύπωση να γράψει στον πρόλογο της τυπωμένης μαρτυρίας της: «είναι μισοτελειωμένο ακόμα, γιατί η μαρτυρία βασικά σταματάει στην απομόνωση. Δεν είχα το κουράγιο να καταγράψω μια άλλη εμπειρία που με σημάδεψε. Στο τέταρτο πάτωμα και στη φυλακή με τις άλλες συγκρατούμενες. Εκεί που οι νόμοι των ανθρώπινων σχέσεων μεταβάλλονται, οι συγκρούσεις πολλαπλασιάζονται και σε άλλα επίπεδα, η μνήμη γίνεται πιο οδυνηρή και η κρίση δεν είναι τόσο καθαρή».
Οφείλουμε, έστω και των υστέρων, να αναγνωρίσουμε ότι αν δεν κυριαρχούσε μια απλουστευτική αντίληψη «συνωμοτικών κανόνων» ή κι ακόμα μια γενικότερη αντίληψη που έκλεινε σαν επτασφράγιστα μυστικά ενός περιορισμένου κύκλου στελεχών, κρίσιμες πολιτικές και κομματικές διεργασίες και είχε συμμεριστεί και η Κίττυ τους προβληματισμούς για το κόμμα και το ΠΑΜ -παρ' όλο που η ίδια ποτέ δεν παραπονέθηκε αργότερα εξ όσων γνωρίζω-, τίποτε δεν θα άλλαζε στην αγωνιστική της συμπεριφορά. Αντίθετα μάλιστα θα είχε πλουτίσει τις εμπειρίες της και δεν θα ήταν τόσο τραυματικές οι συνθήκες στη φυλακή με τις άλλες συγκρατούμενές της. Ίσως μάλιστα, όπως προκύπτει από συγκεκριμένη αναφορά στη μαρτυρία της, να μην είχε καν συλληφθεί τότε, αφού η αποστολή της δεν ήταν να φυγαδεύει κασέτες και άλλο υλικό στο εξωτερικό - άλλοι είχαν αναλάβει αυτόν τον ρόλο. Κι αργότερα, με την ορθοφροσύνη που διέθετε θα μπορούσε να επεξεργαστεί βαθύτερα τη συνολική πια εμπειρία της από εκείνα τα χρόνια. Η γνώση, λένε είναι δύναμη. Η ίδια, στη μαρτυρία της, δεν αναφέρει παρά μόνο μια συζήτηση που είχε με τον Αλέξη και περιοριζόταν στο πώς θα αντιμετωπίσουν την Ασφάλεια όταν θα συλλαμβάνονταν.
Ας μου επιτραπεί να καταγράψω κάποια, γνωστά σε μένα, κρίσιμα γεγονότα που αφορούν το εσωτερικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η Κίττυ ανέπτυξε την αντιστασιακή της δράση. Της το οφείλουμε όσοι κομματικοί τότε συνεργαστήκαμε μαζί της.
Το ΠΑΜ, τουλάχιστον σε ένα κομμάτι του, στο αρχικό Π.Μ., ξεκίνησε με μια ομοφωνία που βασιζόταν στο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο πολιτικό και κοινωνικό εύρος του. Αλλά και με μια διαφωνία. Αυτό προηγήθηκε της συνεργασίας μας με την Κίττυ. Στην «Επιτροπή του Πάσχα»3 ο Μίκης πρότεινε να απευθυνθούμε στη σοβιετική πρεσβεία για να πάρουμε από το ΚΚΣΕ το χρίσμα της ηγεσίας, με το επιχείρημα ότι η ηγεσία της ΕΔΑ, στην οποία και ο ίδιος μετείχε, όπως και η ηγεσία του ΚΚΕ, είχαν χρεωκοπήσει. Αποσοβήσαμε τότε αυτό το μετέωρο για μας και ολέθριο για τον αντιστασιακό αγώνα βήμα. Ήταν μια σύγκρουση που άγγιζε τον πυρήνα του κομματικού προβλήματος, που ήδη είχε ανοίξει από το '644, αλλά και του γενικότερου προσανατολισμού της αντίστασης. Κι αν αυτό προηγήθηκε, τι να πει κανείς για άλλα εξίσου σημαντικά, που άμεσα σχετίζονταν με τη δράση της Κίττυς; Θα αναφέρω κάποια στοιχεία:
Θυμάμαι την εκτίμηση μέλους τού υπό συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ, παλαιού στελέχους της Αριστεράς και άμεσου συνεργάτη της, που δρούσε στη νομιμότητα, ότι ήταν λάθος καθοριστικό η υποκατάσταση της ΕΔΑ (και της ΔΝΛ) από το ΚΚΕ. Απόφαση που καθόριζε όχι μόνο το παρόν του αντιδικτατορικού αγώνα αλλά και τις μελλοντικές εξελίξεις. Θυμίζω ότι το κλιμάκιο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ είχε αποδεχθεί τη σχετική απόφαση της ηγεσίας του ΚΚΕ, που βρίσκονταν στο εξωτερικό, όπως είχε και παλιότερα κάνει με την απόφαση του '65 για τη δημιουργία «κομματικών στηριγμάτων» στα όργανα της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων5, θέτοντας τότε ως άμεσο πολιτικό στόχο την de facto νομιμοποίηση του ΚΚΕ με την εμφάνιση ξεχωριστής από την ΕΔΑ κοινοβουλευτικής ομάδας, μετά τις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί και πρόλαβε η δικτατορία.
Με την επικράτηση του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών σχεδόν όλοι από όσους δεν είχαμε συλληφθεί προσχωρήσαμε, χωρίς περίσκεψη, σε αυτήν την απόφαση, υιοθετώντας το επιχείρημα ότι έτσι κι αλλιώς και τα δύο κόμματα ήταν εκτός νόμου, χωρίς να συνυπολογιστούν ούτε οι διαφορές ούτε οι συνέπειες. Ήταν σε άλλες συνθήκες και από διαφορετική αφετηρία η εκδοχή της πρότασης του Μίκη, ο οποίος είχε ήδη ενσωματωθεί στο παράνομο ηγετικό κλιμάκιο του ΚΚΕ, που συνέχιζε την εξάρτηση από τη Σοβιετική Ένωση.
Αργότερα, όταν η Κίττυ είχε συλληφθεί, είχε περάσει του κόσμου τα βασανιστήρια, τον Φλεβάρη του '68, η κολιγιαννική ηγεσία αξιοποίησε την «ευκαιρία» της δικτατορίας και στηριγμένη στους συμβιβασμούς της κομμουνιστικής πτέρυγας της ΕΔΑ προχώρησε στη διάσπαση με άμεση συνέπεια την αφυδάτωση του αντιδικτατορικού αγώνα. Πώς να κατανοήσει τότε κανείς και να μιλήσει στην Κίττυ για τη διαφωνία ως προς τον κομματικό φορέα και για τη γονιδιακή ανωμαλία του σταλινικού υποδείγματος -ουδείς αναμάρτητος- με όλες τις συνέπειες σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο; Πώς τα καταφέραμε εμείς, οι τότε νεότεροι, να αποδεχθούμε αυτή τη λογική που ήταν σε σύγκρουση με τις ίδιες μας τις εμπειρίες από την εποχή της ύστερης ΕΠΟΝ, της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων, ένα σταλινικό υπόδειγμα που είχαμε αρνηθεί στην πράξη και που έθετε την προτεραιότητα του κόμματος πάνω από τις ανάγκες του κινήματος και μετέφραζε την ηγεμονία σε γραφειοκρατική καθοδήγηση για να εκπέσει στον ασφυκτικό έλεγχο του κινήματος;
Αυτή τη νεότερη γενιά της μετεμφυλιακής Αριστεράς εξέφρασε -όπως καταγράφεται στη μαρτυρία της- η Κίττυ όταν πια η Ασφάλεια κλείνει τον φάκελό της και της ανακοινώνει ότι θα παραπεμφθεί στο στρατοδικείο. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι στο γραφείο του αξιωματικού της Ασφάλειας Γιαννακάκου:
«- Θα περάσεις από έκτακτο στρατοδικείο. Θα πάρεις... περίπου 20 χρόνια
- Ναι, το κατάλαβα... δεν παίζουνε μαζί τους. Τους πολεμάνε.
- Δεν σου φτάνανε τα λεφτά που έπαιρνες από το θέατρο;
- Το πιστεύετε από πού λέτε, τον ρωτάω. Φαίνεται πως αγρίεψα κάπως γιατί βλέπω να τα χάνει.
- Δεν λέω..., καλό είναι να 'χεις μια ιδέα, αλλά η δική σου ιδέα είναι στραβή.
- Γιατί είναι στραβή;
- Γιατί αυτό που θέλεις είναι κομμουνισμός.
- Και πού ξέρετε εσείς τι θέλω;
- Ξέρω, θέλεις να φύγουνε οι Αμερικάνοι και να 'ρθουνε οι Ρώσοι.
Δεν διαλέγω αφέντες, μα πάνω απ' όλα δεν θέλω τους συνταγματάρχες σας. Μας πήγανε 20 χρόνια πίσω. Ό,τι φτιάξαμε σαν τα μυρμήγκια χρόνια τώρα, μας τα γκρέμισαν, μας ποδοπάτησαν»
Η Κίττυ με τον Χριστόφορο Αργυρόπουλο είχαν προετοιμάσει σύσκεψη με μια ομάδα τού υπό συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΜ -Σάκης Καράγιωργας, Νίκος Ξανθάκης, Ευάγγελος Δεβλέτογλου υπουργός Οικονομικών στην πρώτη μεταδιδακτορική κυβέρνηση Καραμανλή, Μάνος Δελούκας και κάποιοι ακόμη- για να μετάσχουν στην επεξεργασία του Σχεδίου Απόφασης του ΠΑΜ που είχε συντάξει το κομματικό γραφείο. Οι περισσότεροι εργάζονταν στην Επιτροπή Μελετών της ΤτΕ. Από αυτή την ομάδα, όπως αργότερα έμαθα, διοχετεύονταν στη «Φωνή της Αλήθειας» στοιχεία για την οικονομική πορεία της χώρας εκείνο τον καιρό. Στη συνεδρίαση έγιναν ουσιαστικές παρατηρήσεις στο Σχέδιο, όπως μεταξύ άλλων η αναδιατύπωση στο κείμενο για τον ρόλο του βασιλιά, καθώς μια διαφαινόμενη από τότε δυσαρέσκεια σε μερίδα εν ενεργεία αξιωματικών μπορούσε να προκαλέσει ρήγμα στην καταναγκαστική πειθαρχία της παπαδοπουλικής χούντας στις Ένοπλες Δυνάμεις! Αργότερα επίσης έμαθα ότι και στελέχη του κλιμακίου της Κ.Ε. του ΚΚΕ, στις επαφές που είχαν με συντοπίτες τους πολιτικούς παράγοντες της Δεξιάς, μετέφεραν πληροφορίες για διιστάμενους προσανατολισμούς στο ίδιο το στελεχικό δυναμικό της χούντας6.
Όλες οι παρατηρήσεις από εκείνη τη σύσκεψη μεταφέρθηκαν μαζί με την πρόταση να προετοιμαστεί συνάντηση εκπροσώπων και από άλλες ομάδες του Εθνικού Συμβουλίου -άγνωστων άλλωστε μεταξύ τους-, ώστε να καταλήξει στην οριστική διατύπωση του κειμένου και να αποκτήσει ουσιαστική υπόσταση το Εθνικό Συμβούλιο. Το αρχικό κείμενο έμεινε αναλλοίωτο, πήρε τη μορφή της απόφασης και η πρόταση απορρίφθηκε με το επιχείρημα ότι στις συνθήκες της δικτατορίας θα πολλαπλασιάζονταν οι κίνδυνοι να χτυπηθεί και στον πυρήνα του το ΠΑΜ.
Το τεχνικο-οργανωτικό πρόβλημα ήταν πράγματι υπαρκτό, αλλά μπορούσε να αντιμετωπισθεί. Το πολιτικό, όμως δίλημμα που ανέκυπτε αφορούσε τη σχέση κόμματος και κινήματος, καθοδήγησης και ασφυκτικού ελέγχου του ΠΑΜ. Ε, λύθηκε προς τη δεύτερη κατεύθυνση. Δεν ξέρω αν θα είχαν πάρει άλλη τροπή τα πράγματα, αν τουλάχιστον ένας ευρύτερος κύκλος στελεχών, μεταξύ των οποίων η Κίττυ, είχαν μετάσχει στον προβληματισμό για το σχέδιο και για εκείνη την πρόταση. Όμως σταδιακά, πριν ακόμα γίνουν οι πρώτες ομαδικές συλλήψεις τον Αύγουστο του '67, οι περισσότεροι από εκείνη τη σύσκεψη στο διαμέρισμα του Νίκου Ξανθάκη απομακρύνθηκαν, καθώς, στον πολιτικό χώρο από τον οποίο προέρχονταν, επικράτησαν τα κεντρώα στελέχη, προχώρησαν στην ίδρυση της Δημοκρατικής Άμυνας και μετά την πτώση της δικτατορίας αποτέλεσαν το κρίσιμο αντιστασιακό μέγεθος, το οποίο είχε ανάγκη ο Ανδρέας Παπανδρέου για να δημιουργήσει το ΠΑΣΟΚ.
Σ' αυτή τη διαδοχική σειρά γεγονότων και αποφάσεων είναι πάντα ζωντανή η μνήμη της Κίττυς, που με την άοκνη δραστηριότητά της συνέβαλε αποφασιστικά στο εύρος του ΠΑΜ της πρώτης περιόδου του αντιδικτατορικού αγώνα.
Εκτός όσων προανέφερα, η Κίττυ είχε στενή σύνδεση με στελέχη που προέρχονταν από το φοιτητικό κίνημα του 1-1-4 και του 15%, από το Κέντρο ώς τη Δεξιά, όπου και στον αντιδικτατορικό αγώνα ήταν ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος του αξέχαστου Απόστολου Μπέση, νεαρού δικηγόρου, πρώτου αντιπροέδρου της ΕΦΕΕ του '63-'64, προερχόμενου από το κόμμα των προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη. Κι αν δεν ήταν κατηγορηματική η άρνηση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου «μη μπλέκετε με τους κομμουνιστές», σήμερα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε ακόμα και για στελέχη της νεολαίας της ΕΡΕ, σαφώς τοποθετημένα εναντίον της χούντας, που εξεδήλωσαν την πρόθεση να ενταχθούν στο ΠΑΜ.
Η Κίττυ, στην πρακτική αντιδικτατορική δράση της, είχε επαφή, αν δεν με απατά η μνήμη, και με τα παιδιά του Πολυτεχνείου που ξεδίπλωσαν στο κέντρο της Αθήνας τα πρώτα πανώ με συνθήματα και έστησαν μεγάφωνα εναντίον της δικτατορίας. Την καθοδήγηση αυτής της δράσης ανέλαβε στη συνέχεια ο Ανδρέας Λεντάκης και μετά τη σύλληψή του η ηγετική ομάδα του νεότευκτου «Ρήγα Φεραίου».
Σταθερά αναπτυσσόταν τότε, με τη συμβολή όλων όσοι δεν είχαν συλληφθεί, ένα δίκτυο του ΠΑΜ στους διανοούμενους, στους καλλιτέχνες, στους εργαζόμενους στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, στις γειτονιές της Αθήνας, του Πειραιά και άλλων πόλεων7. Η συμμετοχή στην αντίσταση άρχισε να εκδηλώνεται και στον χώρο των δικαστικών. Ένα παράδειγμα: Ο Σπύρος Πλασκοβίτης, πάρεδρος τότε του ΣτΕ, βουλευτής αργότερα του ΠΑΣΟΚ, με ανυπόγραφο φυσικά κείμενό του που δημοσιεύθηκε στην παράνομη εφημερίδα του ΠΑΜ, αποκάλυψε τις ρυθμίσεις του παπαδοπουλικού συντάγματος, που προετοίμαζε ο τότε συνάδελφός του χουντικός, επίσης πάρεδρος του ΣτΕ, Σπύρος Νικολάου.
Ελπίζω να συγχωρήσετε την πολυλογία μου -δυστυχώς, όσο κι αν προσπαθούμε να το ξορκίσουμε «ου γαρ έρχεται μόνον»-, αλλά για την αποτίμηση της αντιστασιακής δράσης της Κίττυς λίγα ακόμα. Και αυτό αποτελεί οφειλή και στον Βικέντιο. Όταν η Ασφάλεια έμαθε για τη συμμετοχή της Κίττυς στο ΠΑΜ, την αναζήτησαν στο θέατρο και εν συνεχεία στο σπίτι της, όπου σ' έναν καλόγερο είχε κρεμάσει τα στρατιωτικά του ρούχα ο Βικέντιος. Υπηρετούσε τότε τη θητεία του στο Γραφείο Μεταθέσεων -στο 4ο επιτελικό γραφείο του στρατού- στο Πεντάγωνο. Τον συνέλαβαν. Αλλά αρκετά νωρίτερα είχε προλάβει να διοχετεύσει, μέσω της Κίττυς, την πρώτη λίστα χουντικών αξιωματικών που μετατέθηκαν στην Κύπρο. Υπήρχαν, έτσι, και οι αποδείξεις που στοιχειοθετούσαν την πολιτική εκτίμηση, διατυπωμένη στην πρώτη απόφαση του ΠΑΜ, για την προετοιμαζόμενη προδοσία της Κύπρου.
Η αντιστασιακή δράση της Κίττυς είναι ταυτισμένη με ένα μεγάλο μέρος της δράσης, των στόχων και πολλών επιμέρους επιδιώξεων του Κλιμακίου Εσωτερικού της Κ.Ε. του ενιαίου ΚΚΕ. Όσοι την γνωρίσαμε και συνεργαστήκαμε μαζί της στα χρόνια της παρανομίας μπορούμε να μιλήσουμε χωρίς δισταγμό για το ήθος της, τη συνέπειά της και την ανιδιοτελή προσφορά της στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας.
Από τη μεταπολίτευση και μετά άρχισε άλλος κύκλος, για να περάσουμε από τον Καραμανλή στον Παπανδρέου και στους ώς σήμερα επιγόνους τους, και να φθάσουμε στην πτώχευση της χώρας και στην ανθρωπιστική κρίση. Μια κρίση που ενδεχομένως θα είχαμε αποφύγει, αν είχαμε καταφέρει να υπερβούμε παλιότερα και μέσα στη δικτατορία «προπατορικά αμαρτήματα», ώστε σήμερα, στην εποχή του ΣΥΡΙΖΑ, να μην καλείται η νέα γενιά να σηκώσει όλο το βάρος των εξελίξεων.
Καθώς έγραφα, μου ήρθαν στο νου οι στίχοι του Καβάφη:
Εμείς οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι
με τες εκτεταμένες επικράτειες
με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών
και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ώς μέσα στην Βακτριανήν την πήγαμε, ώς τους Ινδούς.
Για Λακεδαιμονίους θα μιλούμε τώρα!
Με τόση συγκεντρωμένη συλλογική πείρα και γνώση, για τον μεγάλο κόσμο και για τούτο το «αλωνάκι», «τον μικρό και μέγα» κόσμο της Αριστεράς, μπορούμε, ελπίζω, να διακρίνουμε από πόσες ατραπούς, μέσα από χαοτικούς ταξικούς αγώνες και πολιτικές συγκρούσεις και από πόσες ποικίλες και σε πολλά επίπεδα διαφωνίες και αναμετρήσεις των δρώντων προσώπων μέσα στις συλλογικότητες βαδίζει τη μακριά πορεία του το κίνημα της Αριστεράς, για τη Βακτριανή και πέρα ώς τους Ινδούς, για έναν άλλο κόσμο ανθρωπιάς και δημιουργίας, με συνεχή καλλιέργεια και ενημέρωση και την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών. Γι' αυτόν τον κόσμο που και η Κίττυ αγωνίστηκε.
1 Ο αδελφός της Βικέντιος, η Αμερικανίδα, τότε σύζυγός του, Λώρα, η Μαίρη Αντωνοπούλου, ηθοποιός, που συνελήφθη αρκετά αργότερα.
2 Στο ΚΚΕ Εσωτερικού, στην ΕΑΡ, στον ΣΥΝ και τελευταία μέλος της Κ.Ε. της ΔΗΜ.ΑΡ.
3 Μίκης, Γιώργος Βότσης, Αριστείδης Μανωλάκος, Χρόνης Μίσσιος, Θέμης Μπανούσης. Λόγω των συνθηκών δεν κατάφεραν να φτάσουν οι Μπάμπης Θεοδωρίδης, Ανδρέας Λεντάκης και Άννα Μεταξωτού, καθηγήτρια Παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών μετά την πτώση της δικτατορίας. Η Επιτροπή συνεδρίασε σε διαμέρισμα στην Κυψέλη του Παναγιώτη Δελημήτσου, αραγότερα βουλευτή Αιτωλοακαρνανίας και υφυπουργού στην κυβέρνηση Κ. Μητσοτάκη του '91-'93.
4 Τότε είχε συγκροτηθεί κλιμάκιο του ΚΚΕ και στο Προεδρείο της Νεολαίας της ΕΔΑ κατά τη διαδικασία μετάβασης προς την Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατη μαρτυρία του Τάκη Μπενά, στο κλιμάκιο μετείχαν ο Τάκης, μέλος της Ε.Ε. της ΕΔΑ και γραμματέας της Νεολαίας, και οι Στέφανος Στεφάνου, Γρηγόρης Γιάνναρος, Ανδρέας Λεντάκης και ο προαλειφόμενος ως νέος γραμματέας Γ. Χριστοφιλόπουλος.
5 Αρκετά στελέχη διαφώνησαν και δεν μετείχαν. Τον Νοέμβριο του '66 σε συνεδρίαση του Προεδρείου των Λαμπράκηδων εμφανίστηκε, εκτός ημερήσιας διάταξης, επιστολή, ως προερχόμενη από την Οργάνωση των Τρικάλων, που πρότεινε τη συγκρότηση τριάδων σε όλα τα όργανα της Νεολαίας, χωρίς όμως να ληφθεί απόφαση. Στην τελευταία Σύνοδο της Δ.Ε. της ΕΔΑ, εν όψει εκλογών το '67, η κρίση ήταν φανερή. Η σύντομη παρέμβαση που έκανε ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο οποίος είχε και την επαφή με τη Σοβιετική Πρεσβεία, αφορούσε αποκλειστικά στην προβολή του αιτήματος για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Λίγο αργότερα ο Λεωνίδας Κύρκος, με εμφανή ανησυχία για τις εξελίξεις, μου είπε ότι είχε αναλάβει να καταθέσει στη μετεκλογική Βουλή δήλωση ως κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος ομάδας του ΚΚΕ. Είναι προφανές ότι η κολιγιαννική ηγεσία από τότε μέσα στη δικτατορία λειτουργούσε εν γνώσει ή/και με παρότρυνση του ΚΚΣΕ.
6 Αυτό το διαπίστωσα και προσωπικά κατά την κράτησή μου στο στρατόπεδο Διονύσου από τα λόγια του χουντικού ταγματάρχη Μανουσακάκη, ο οποίος εξέφρασε «μπααθικού τύπου» απόψεις της ομάδας Στιακάκη. Το κλίμα αυτό αξιοποίησε στην περίοδο του ΠΑΚ ο Ανδρέας Παπανδρέου και αργότερα, το '81, μερίδα αυτών των χουντικών αξιωματικών προπαγάνδιζαν στο περιβάλλον τους υπέρ της «Αλλαγής».
7 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί, συμμετοχή στο ΠΑΜ του νεαρού τότε γιατρού Γιάννη Βολανάκη, ο οποίος όχι μόνον είχε συγκροτήσει αντιστασιακή ομάδα στον "Ευαγγελισμό", αλλά είχε διαθέσει το διαμερισματάκι του στα Πατήσια για να συνεδριάζουν στελέχη του ΠΑΜ και στο εξοχικό του στα Μεσόγεια είχε εγκατασταθεί ο παράνομος πολύγραφος που λίγο πριν τη δικτατορία είχαν φροντίσει να προμηθευτούν ο Τάκης Μπενάς με τον Δήμο Μαυρομάτη. Ο Βολανάκης διέφυγε τη σύλληψη και κατάφερε να μεταβεί στις ΗΠΑ, όπου διακρίθηκε παγκοσμίως ως καθηγητής Ανοσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα. Επέστρεψε για λίγο στην Ελλάδα με πρόσκληση του Ανδρέα Παπανδρέου και ίδρυσε το Ερευνητικό Κέντρο στο νοσοκομείο Αμαλία Φλέμινγκ. Σ' εκείνον τον πολύγραφο στο εξοχικό του Γιάννη Βολανάκη τυπώθηκε το κείμενο της απόφασης του ΠΑΜ, που μας παρέδωσε πριν συλληφθεί ο Κώστας Φιλίνης, στο οποίο εν αγνοία του Κλιμακίου προσθέσαμε με τον Γιώργο Βότση και την Ντόρα Κωνσταντίνου, γιατρό σήμερα στον ΕΔΟΕΑΠ, την παράγραφο με την οποία το ΠΑΜ εξέφραζε την «πικρία» του για τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στη δικτατορία. Το κείμενο διοχετεύσαμε στη Monde γιατί εν τω μεταξύ υπήρξε αντίδραση από το Κλιμάκιο, με το επιχείρημα ότι αυτά τα θέματα συζητούνται στις επαφές μεταξύ «αδελφών κομμάτων». Την απόφαση αυτή, μεταξύ άλλων, επικαλέστηκε ο Κ. Κολιγιάννης εναντίον του Δ. Παρτσαλίδη για τη διάσπαση του ΚΚΕ.
Το κείμενο εκφωνήθηκε σε συγκέντρωση στη μνήμη της Κίττυς Αρσένη στην Ανοιχτή Πόλη στις 16 Δεκεμβρίου. Ο υπομνηματισμός έγινε από τον ομιλητή για τη δημοσίευση του κειμένου στην "Αυγή"
