Τούμπες και κωλοτούμπες

http://sarantakos.wordpress.com

Ανεξάρτητα από τους λόγους που την υπαγόρευσαν, η τελευταία θεαματική μεταστροφή του Γ. Καρατζαφέρη, που μέσα σε μια νύχτα μετατράπηκε από στυλοβάτη της κυβέρνησης Παπαδήμου σε ορκισμένο αντίπαλο της τρόικας και του μνημονίου, εδραίωσε στη συνείδηση της κοινής γνώμης έναν χαρακτηρισμό που ήδη του είχε αποδοθεί: Ο κωλοτούμπας. Δεν λέω ότι το παρατσούκλι το απέκτησε τώρα ο Καρατζαφέρης• τον έχουν πει έτσι εδώ και αρκετό καιρό και το ευρηματικό αφισάκι που βλέπετε αριστερά, που το ψάρεψα από το slang.gr, αλλά κυκλοφορεί ευρέως (και δικαίως) σε πολλά σημεία του Διαδικτύου, νομίζω ότι είχε φτιαχτεί παλιότερα, αλλά τώρα πια το προσωνύμιο θα τον συνοδεύει, νομίζω, για πάντα, μέχρι το τέλος της πολιτικής του σταδιοδρομίας, όπως ας πούμε το «Γέρος της Δημοκρατίας» τον Γεώργιο Παπανδρέου ή το «Νέστορας της Αριστεράς» τον Ηλία Ηλιού.


Όχι άδικα. Κωλοτούμπα, στην αστική αργκό μας, λέγεται η αλλαγή στάσης, γνώμης, απόψεων, ιδεών, συμπαθειών, και κωλοτούμπας αυτός που δεν μένει σταθερός σε φιλίες, συμπάθειες και ιδέες αλλά τις αλλάζει. Δεν είναι μόνο όρος της πολιτικής• επειδή έχω τη νοσηρή περιέργεια να διαβάζω τα σχόλια των επισκεπτών σε αθλητικούς ιστοτόπους, συναντάω πολύ συχνά φράσεις όπως: Όταν κέρδιζε σερί η ομάδα ήταν προπονηταράς ο ισπανός, τώρα που έχασε δυο παιχνίδια έγινε άχρηστος; Πόσο κωλοτούμπας είσαι, ρε παιδί μου!
Αυτή η μεταφορική σημασία της λέξης «κωλοτούμπα» δεν είναι η μοναδική που έχουμε στη φρασεολογία μας για να ειρωνευτούμε ή να στιγματίσουμε την αλλαγή στάσης κάποιου. (Για να μην παρεξηγηθώ: δεν θεωρώ προκαταβολικά κατακριτέα την οποιαδήποτε αλλαγή στάσης, άποψης, κτλ.) Για να κατακρίνουμε λοιπόν τη μεταστροφή κάποιου, ή την αθέτηση υποσχέσεων, συχνά προεκλογικών, μπορούμε επίσης να πούμε ότι «έκανε γαργάρα όσα έλεγε» κι όταν ένας κατήγορος μεταστραφεί σε υμνητή, ότι «γλείφει εκεί όπου έφτυνε». Για όποιον αλλάζει συχνά στάση λέμε ότι είναι «όπου φυσάει ο άνεμος» εξού και τα αρχικά του κόμματος ΟΦΑ (αυτός είναι ΟΦΑ), έκφραση που λιγάκι έχει παλιώσει. -και που άλλωστε συνήθως δεν χαρακτηρίζει πολιτικούς αλλά μάλλον απλούς πολίτες.

Η κωλοτούμπα, φυσικά, ετυμολογείται από την τούμπα. Στην κυριολεξία της, κωλοτούμπα είναι «ακροβατική άσκηση κατά την οποία, αφού στηριχτεί κάποιος με τα χέρια στο έδαφος, φέρνει το κεφάλι κάτω και τα πόδια ψηλά και στη συνέχεια με κατάλληλη στροφή του σώματος γυρίζει στην όρθια στάση» (ο ορισμός από το ΛΚΝ). Στα ελληνικά υπάρχουν τριών ειδών τούμπες, ή για να το πω λιγότερο παραπλανητικά, υπάρχουν τρεις ομόηχες λέξεις «τούμπα», με διαφορετική σημασία: πέρα από τη γνωστή μας τούμπα, που είναι η γυμναστική άσκηση ή απλώς το πέσιμο, η κουτρουβάλα, ή και η δουλοπρεπής υπόκλιση, έχουμε ακόμα την τούμπα της κλασικής ορχήστρας, καθώς και τον λόφο που έχει δημιουργηθεί από συσσώρευση χωμάτων.
Τρεις τούμπες, που τις είπα ομόηχες και μερικοί θα διαφωνήσουν, γιατί το χάλκινο πνευστό όργανο, η τούμπα, προφέρεται tuba, όχι έρρινο, ενώ οι άλλες δυο προφέρονται έρρινες, tumba. Πάντως η τούμπα της ορχήστρας είναι δάνειο από τα ιταλικά (tuba), ίδια ρίζα με το αγγλικό tube, σωλήνας απ’ όπου και το γιουτούμπι. Η τούμπα με τη σημασία του χωματένιου λόφου είναι αντιδάνειο• το μεσαιωνικό τούμπα είναι δάνειο από το υστερολατινικό tumba (τάφος) που όμως ανάγεται στο αρχαίο τύμβος. Και ο τύμβος του Μαραθώνα, τελικά, μια τούμπα είναι• τέτοιοι τάφοι υπάρχουν πάρα πολλοί στην ύπαιθρο, συλημένοι βέβαια σχεδόν όλοι• πάμπολλες είναι οι διηγήσεις για χωρικούς που έσκαψαν σε τούμπες και μετά βρέθηκαν ξαφνικά πλούσιοι.
Η συνηθισμένη τούμπα, της γυμναστικής και των κάθε λογής ακροβατικών, προέρχεται είτε από την τούμπα το ύψωμα είτε από το ιταλικό tombare (πέφτω) ή ίσως από τα ρουμάνικα (tumba η κουτρουβάλα) -οι γνώμες διίστανται. Καθώς η τούμπα είναι αρκετά παλιά λέξη, θα περίμενε κανείς να είναι παλιά και η κωλοτούμπα, με την κυριολεκτική τουλάχιστον σημασία της. Ωστόσο, με έκπληξη είδα ότι τα παλιότερα λεξικά, σαν του Σταματάκου, της Πρωίας ή του Δημητράκου, δεν λημματογραφούν καθόλου την κωλοτούμπα (και όχι από σεμνοτυφία διότι έχουν π.χ. τον κωλομπαρά), οπότε σκέφτομαι ότι ίσως να μην είναι και τόσο παλιά λέξη.
Η αναζήτηση σε σώματα κειμένων δεν βοηθάει και πολύ• δεν βρίσκω σε εφημερίδες τη λέξη «κωλοτούμπα» (με οποιαδήποτε σημασία) πριν από τη δεκαετία του 1980 (το 1982 ή 1983 η πρώτη ανεύρεση) αλλά αυτό δεν λέει και πολλά, αφού αφενός δεν είναι και τόσο εύηχη λέξη και αφετέρου ανήκει μάλλον στο παιδικό-εφηβικό λεξιλόγιο, κι έτσι δεν θα περιμέναμε να τη δούμε σε εφημερίδες. Ακόμα και στην Αθλητική Ηχώ, που έχει λιγότερο επίσημο λεξιλόγιο από τις πολιτικές εφημερίδες, η κωλοτούμπα απουσιάζει πριν από το 1995. Αυτά για την κωλοτούμπα με την κυριολεκτική της σημασία.
Και η μεταφορική σημασία; Ο χαρακτηρισμός «κωλοτούμπα» για τον πολιτικό ή άλλο ελιγμό ή τη θεαματική αλλαγή γνώμης και «ο κωλοτούμπας» για τον πολιτικό που συνηθίζει τέτοιες μεταστροφές, δεν πρέπει να είναι παλιός. Βρίσκω τις πρώτες αναφορές στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ίσως όχι τυχαία, στο αθλητικό ρεπορτάζ (βρίσκω π.χ. τον Οκτώβριο του 1995, σε ρεπορτάζ για τα διοικητικά της ΑΕΚ, ειρωνική αναφορά στην κωλοτούμπα του Μιχάλη Τροχανά). Μερικά χρόνια αργότερα η λέξη με τη μεταφορική σημασία έχει εδραιωθεί κι έτσι χρησιμοποιείται, ας πούμε, το 1999 από τον Γ. Πρετεντέρη (βέβαια τότε ήταν νεότερος και πιο γηπεδικός, πετούσε και μπουκάλια όπως λένε) σε άρθρο στο Βήμα. Τα πολύ τελευταία χρόνια έχω την αίσθηση ότι τη λέμε όλο και συχνότερα, και αυτή η ορμητική είσοδος της λέξης στο λεξιλόγιό μας ίσως να μην είναι άσχετη με την είσοδο του κ. Καρατζαφέρη στην Βουλή και την άμετρη προβολή του από τους πρόθυμους των καναλιών.
Κάποιοι, είτε ειρωνικά είτε από ευπρεπισμό, χρησιμοποιούν τη λόγια εκδοχή της τούμπας, τη λέξη κυβίστηση, που βέβαια οι περισσότεροι την έχουμε ακούσει από τους γυμναστές μας στο σχολείο. Είναι λέξη αρχαία, από το ρήμα κυβιστώ, άσχετο αν μερικοί, που έχουν μπόλικο το ευπρεπιστικό πιπέρι και το βάζουν και στα λάχανα, εξευγενίζουν περαιτέρω την κυβίστηση σε… κυβίσθηση (είναι πιο επίσημο έτσι, σκέφτονται), κάτι που είχαμε παλιότερα επισημάνει και στο ιστολόγιό μας τον Νοέμβριο που μας πέρασε, τότε που είχε κάνει κι άλλες κωλοτούμπες ο κ. Καρατζαφέρης, ο καταξιωμένος Κωλοτούμπας της πολιτικής μας ζωής -αν και βέβαια ο χαρακτηρισμός τώρα τελευταία έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για τον Αντώνη Σαμαρά. Μάλιστα, σε έναν ιστότοπο είδα να τον αποκαλούν “Αντώνη Κομανέτση”, φράση που πρόλαβε να την καταγράψει το slang.gr. Ο Κομανέτσης είναι βέβαια συνώνυμο του Κωλοτούμπα, φόρος τιμής στην ρουμάνα ολυμπιονίκισσα της γυμναστικής Νάντια Κομανέτσι, η οποία, διαβάζω στη Βικιπαίδεια, έχει δώσει το όνομά της σε κανα-δυο εντυπωσιακές φιγούρες του αθλήματος.