του Σταύρου Καπάκου
1. Τα μέσα ενημέρωσης σύμφωνα με την γκραμσιανή προβληματική, την πιο σημαντική αναλαμπή της μαρξικής σκέψης, είναι κομβικά στην παραγωγή ιδεών, ερμηνειών, συμπεριφορών που στοιχειοθετούν αυτό που ονομάζεται "καθημερινή λογική". Η κοινωνική τους λειτουργία συνίσταται στο ότι παρουσιάζουν την ιδεολογία ως "κοινή λογική" ως "φυσική" κατάσταση. Όταν δεν έχουμε να κάνουμε με ανελεύθερα καθεστώτα, στις δυτικές χώρες εν προκειμένω, παρά την αυταρχική μεταλλαγή της δημοκρατίας, όλα αυτά τα κρίσιμα ζητήματα της λειτουργίας των μέσων και της διαμόρφωσης της κοινωνικής συνείδησης είναι αντικείμενα πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Τα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, αλλά όχι αποκλειστικό στην παραγωγή "εικόνων της πραγματικότητας" όπως θα έλεγε ο Στιούαρτ Χολ, ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές των μέσων.
2. Ο Χολ δεν αποδεχόταν τη μονοδιάσταστη αντίληψη των μέσων ενημέρωσης, που εκφράστηκε την πρώιμη περίοδο της σχολής της Φρανκφούρτης, στη συνέχεια με παραλλαγές από τον Αλτουσέρ και άλλους διανοητές, οι οποίοι επέμειναν στην παραδοσιακή αντίληψη του οικονομικού καθορισμού της κοινωνικής συνείδησης, όπως και ορισμένων "αιρετικών" αντιλήψεων (Ντεμπόρ), που εκφράστηκαν την εποχή των μεγάλων ανησυχιών και αναζητήσεων, που άνοιξε ο Μάης του '68. Ο Χολ υποστήριζε ότι οι πολίτες μπορούν να αντιδράσουν στα "κείμενα" των μέσων και ανέφερε τρεις κατηγορίες κοινού: η κυρίαρχη που αποδέχεται, η αντίθετη που διαφωνεί και η ενδιάμεση που είναι έτοιμη να "διαπραγματευθεί" για τις θέσεις και τις ερμηνείες των μέσων.
3. Η κρίση αξιοπιστίας των μέσων ενημέρωσης στη χώρα μας οφείλεται κατά κύριο λόγο, αλλά όχι μόνο, στην ειδική τους σχέση, δηλαδή στην εξάρτησή τους, από το πολιτικό και οικονομικό σύστημα. Κατά συνέπεια πληρώνουν και αυτά τις συνέπειες της κρίσης πολιτικής εκπροσώπησης. Οι "θεσμοί" της ενημέρωσης, οι διαμορφωτές της "κοινής γνώμης" κλυδωνίζονται όπως και οι θεσμοί της πολιτικής εκπροσώπησης. Ένα καθεστώς πέφτει με τα σύμβολά του... Η κρίση αξιοπιστίας δεν ξεκίνησε την εποχή του Μνημονίου, πρόδρομα φαινόμενα εμφανίστηκαν ήδη από το 2000 με τα "ελαφρά" δελτία ειδήσεων. Κορυφώθηκε όμως τη μνημονιακή περίοδο. Τα πιο σημαντικά στοιχεία της νέας κατάστασης είναι η κρίση αξιοπιστίας των μεγάλων καναλιών, που αποτελούσαν τη ναυαρχίδα της ενημέρωσης, ιδιαίτερα μετά την ταύτισή τους με τις μνημονιακές πολιτικές και το "μαύρο στην ΕΡΤ", που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φορέα με έκδηλα εξαρτημένη κυβερνητική αντίληψη για τη δημόσια τηλεόραση.
4. Η απουσία ενός ισχυρού πλουραλιστικού και αξιόπιστου δημόσιου φορέα όχι μόνο ενημέρωσης αλλά και πολιτισμού είναι κομβική, καθώς ο φορέας αυτός, που πρέπει να δημιουργηθεί, θα μπορούσε να αποτελέσει αντίβαρο και να επηρεάσει θετικά την αξιοπιστία των μέσων υπό την προϋπόθεση ότι τον πρώτο λόγο θα αναλάβουν οι άνθρωποι της ενημέρωσης.
5. Η κρίση αξιοπιστίας, παρά τις αξιοπρόσεκτες διακυμάνσεις της, διαπερνά όλες τις μορφές των μέσων. Από την πιο μαζική, όπως η τηλεόραση, έως την πιο παραδοσιακή, όπως ο Τύπος. Από την πιο νέα, όπως το Διαδίκτυο, ώς πιο παλιά όπως το ραδιόφωνο. Από τον συνδεδεμένο με κόμματα ώς τον εναλλακτικό Τύπο. Η κρίση συνδέεται τόσο με την εξάρτηση από συμφέροντα, όπως στην τηλεόραση και τον Τύπο όσο και την ευκολία αναμετάδοσης πληροφοριών χωρίς προηγούμενο έλεγχο, όπως στο Διαδίκτυο. Έτσι όμως τα μέσα κινδυνεύουν να καταστούν πλυντήριο, ακόμη και μέσο εκβιασμού.
6. Το κενό ενημέρωσης που προκαλεί η κρίση αξιοπιστίας καλύπτεται εν μέρει από νέα εκδοτικά εγχειρήματα κυρίως διαδικτυακά, και από ειδικά εναλλακτικά έντυπα. Πολλά από αυτά είναι ανεξάρτητα από συμφέροντα και παλιά εκδοτικά τζάκια, άλλα δεν μπορούν να κρύψουν τον συμπληρωματικό τους ρόλο στο πλευρό νέων επιχειρηματικών συμφερόντων.
7. Η άμεση και μαζική μετάδοση πληροφοριών ενισχύει την κρίση αξιοπιστίας αφού ο δέκτης πλημμυρίζεται από πληροφορίες που δεν μπορεί να αποδελτιώσει και να κατανοήσει, ενώ περιθωριοποιεί παραδοσιακά έντυπα, τα οποία αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις. Αυτό σημαίνει ότι ενισχύεται η ανάγκη για "ειδικά" μέσα (π.χ. πρακτορείο Bloomberg), που αξιολογούν και ερμηνεύουν τις πληροφορίες ενημερώνοντας ειδικά κοινά. Και αυτά τα νέα μέσα, όμως, καθίστανται αντικείμενα κριτικής και αντιπαράθεσης, καθώς οι προτεραιότητες και οι ερμηνείες τους δεν είναι "αθώες" και εκτός συγκροτημένων συμφερόντων.
8. Κομβικό σημείο της κρίσης αξιοπιστίας αποτελεί ο ευτελισμός των αρχών της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, είτε λόγω οικονομικών και πολιτικών εξαρτήσεων των ιδιοκτητών είτε λόγω εξαρτήσεων των δημοσιογράφων, που δεν είναι λίγες. Ευθύνη για την κρίση αξιοπιστίας έχουν και οι δημοσιογράφοι, στο μέτρο που τους αναλογεί, αν και αυτές δεν είναι συγκρίσιμες με αυτές των ιδιοκτητών και δεν αφορούν το σύνολο. Δεν έχουν όλοι την ίδια ευθύνη... Στον βαθμό που οι αρχές δεοντολογίας εφαρμόζονται θα ανακτάται μεγάλο μέρος της χαμένης αξιοπιστίας των μέσων.
9. Στη σημερινή δημοσιογραφία πρώτα γκουγκλάρεις και μετά κάνεις -αν κάνεις- ρεπορτάζ. Η "ευκολία" αυτή όμως δεν μπορεί να υποκαθιστά το ρεπορτάζ ούτε την έρευνα. Ο ρόλος του ή της δημοσιογράφου δεν είναι η αναπαραγωγή ανακοινώσεων, η εκλαΐκευση των οποίων ασφαλώς παίζει τον ρόλο της, όσο κυρίως η πρωτογενής ειδησεογραφία, η ανάδειξη των πρωταγωνιστών της και η προέκταση της είδησης. Αυτή η ικανότητα ή το καθήκον έχει περιοριστεί σε επικίνδυνο βαθμό.
10. Ο ακραίος οπαδισμός στο αθλητικό ρεπορτάζ και η εμφανής εξάρτηση από συμφέροντα στο οικονομικό ρεπορτάζ καθιστά τους δύο αυτούς τομείς της δημοσιογραφίας, που έχουν μεγάλη λαϊκότητα, διαβλητούς επομένως επιτείνει την κρίση αξιοπιστίας σε αυξημένης αναγνωσιμότητας τομείς.
11. Πληροφορία που δεν επικοινωνείται χάνει τη δύναμή της. Δεν έχει "ψυχή". Η επικοινωνία της είδησης και η ανάδειξη των πρωταγωνιστών της στη σημερινή εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας είναι πρωτεύον στοιχείο. Με εξαίρεση ορισμένες εφημερίδες, όπως "Τα Νέα" που μπορεί να θέλγονται ορισμένες φορές από τη λειτουργία τους ως "εφημερίδα της κυβερνήσεως", καινοτομούν όμως στον τομέα της παρουσίασης της πληροφορίας, τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης υστερούν πολύ στην επικοινωνία της είδησης μέσω της εκλαΐκευσης, των γραφημάτων, των πινάκων, των σκίτσων κ.ά. Ακόμη πιο δύσκολη είναι η προέκταση της είδησης, η οποία πολλές φορές μοιάζει με... κινέζικα. Η αδυναμία επικοινωνίας της είδησης ή η εγκυρότητα της ανάλυσης δεν υποκαθίσταται από την καταγγελτική γραφή και την "πόλωση" του αναγνώστη, που αποτελούν συνήθη τακτική σε ορισμένα μέσα ή σχολιαστές. Άλλο η παρεμβατική δημοσιογραφία κι άλλο η καταγγελτική και οι λοιδορίες.
12. Όλα τα προηγούμενα, καθώς και πολλά άλλα, δευτερευόντως σημαντικά, ανάλογα και με τη συγκυρία, συνθέτουν το μωσαϊκό της κρίσης των μέσων ενημέρωσης. Μερικοί θα την ονόμαζαν με ευκολία οργουελιανή, με την έννοια της εξάρτησης των μέσων από την εξουσία και το υποβολιμαίο της ενημέρωσης. Με την ίδια ευκολία όμως θα μπορούσε να ονομαστεί και χαξλεϊκή, με την έννοια της υπερπληροφόρησης μέσα στην οποία χάνεται ο αναγνώστης και δεν μπορεί να ιεραρχήσει και να αποκωδικοποιήσει την είδηση. Η ελληνική "πρωτοτυπία" φαίνεται πως χωράει και τις δύο εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις για την ενημέρωση και τον ρόλο των μέσων.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΠΑΚΟΣ