του Αντώνη Λιάκου
Το πρόβλημα με την Αριστερά δεν είναι η ευρωπαϊκότητά της, αλλά ότι περιορίζεται σχεδόν μόνο στην Ευρώπη. Ενας κινέζος ιστορικός μού έλεγε ότι η δημοκρατία είναι μια εκκεντρικότητα των μικρών εθνών της Ευρώπης. Αυτής της εκκεντρικότητας είναι γόνος η Αριστερά. Των μικρών πολιτειών που οι κακομαθημένοι και ξεροκέφαλοι πολίτες τους εννοούν να έχουν λόγο σε όσα συμβαίνουν και τους αφορούν. Αυτή δηλαδή η ιστορική διαμόρφωση που γέννησε την ευρωπαϊκή πολιτειότητα γέννησε και την Αριστερά. Με λίγες εξαιρέσεις χωρών με ισχυρή ευρωπαϊκή επιρροή, τούτη η συνείδηση πολίτη δεν αφορά, δεν ισχύει στον ευρύ κόσμο που περιβάλλει την Ευρώπη. Οσο η Ευρώπη διατηρούσε την παγκόσμια ισχύ της, αυτή η ξεροκεφαλιά δεν απειλούνταν ή απειλούνταν από μέσα, από την ισχύ της ισχύος της. Αλλά η Ευρώπη τώρα μοιάζει με ένα ακριβό αυτοκίνητο παλαιάς τεχνολογίας. Ξοδεύει πολλή ενέργεια και τρέχει αργά. Επομένως, η πολιτειότητά της δεν απειλείται μόνο από τα φθηνότερα αυτοκίνητα που την ξεπερνούν, αλλά και από μια νέα οικονομική κατανομή στην οποία δεν θυσιάζει μόνο την ευημερία των πολιτών της, αλλά και τη δυνατότητα να έχουν λόγο στην πορεία της. Δεν είναι υπερβολή.
To ζήτημα είναι η κατεύθυνση της ευρωπαϊκής πολιτικής. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια κρίση ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της και γήρανσης των πληθυσμών της. Η κρίση είναι ταυτόχρονα ένα πεδίο διαμάχης για την ανακατανομή της οικονομικής και πολιτικής δύναμης, για τη δημιουργία νέων συσχετισμών δύναμης. Οι δυνάμεις που κυριάρχησαν επιδιώκουν μια ανακατανομή από τους πολλούς στους λίγους, εν ονόματι της ανταγωνιστικότητας, και μια αναδιάταξη πολιτικής ισχύος, όπου οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται από ένα άτυπο πλέγμα κέντρων οικονομικής δύναμης και κυβερνήσεων ισχυρών κρατών. Ευρωεκλογές θα γίνουν, αλλά ποια ισχύ έχει το ευρωκοινοβούλιο στις αποφάσεις που καθορίζουν την ευρωπαϊκή πορεία; Μικρότερη κι από τον επικεφαλής της Bundesbank! Το σύστημα πραγματικής διακυβέρνησης της Ευρώπης κανένα Σύνταγμα δεν το προβλέπει ούτε διαθέτει λαϊκή νομιμοποίηση. Στην Ευρώπη χτίζεται ένα πυκνό δίχτυ κανονισμών και ρυθμίσεων που εξυπηρετεί αυτή την κατεύθυνση. Αλλάζει ριζικά το πλαίσιο των σχέσεων κράτους - κοινωνίας - οικονομίας και δημιουργείται μια νέα σύμβαση. Σε αυτή τη σύμβαση, που έχει μια συμπαγή και συνεκτική φιλοσοφία στο υπόβαθρό της, ωθούνται να αλλάξουν και οι πολίτες, ώστε να γίνουν κυβερνήσιμοι: να αλλάξουν τις προσδοκίες τους να αποκτήσουν τη νοοτροπία και τις ικανότητες να συναρθρωθούν με το νέο πλαίσιο. Αν το ιστορικό κατόρθωμα της Ευρώπης, στο οποίο κυρίως η Αριστερά είχε συμβάλει, ήταν ότι απέσπασε τα κατώτερα στρώματα από τη φτώχεια και τη φιλανθρωπία, τους απέδωσε αξιοπρέπεια και τους έκανε πολίτες, στη νέα σύμβαση η πορεία είναι αντίστροφη. Καθένας γίνεται πλέον ατομικά άξιος της μοίρας του και ένας εξατομικευμένος και νεοφιλελεύθερος κοινωνικός δαρβινισμός δημιουργεί μια άλλη ήπειρο, διαφορετική από εκείνη που επεδίωξαν οι Ευρωπαίοι μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου.
Σε αυτή την ευρωπαϊκή πορεία πρέπει να δούμε τη θέση της Ελλάδας και τον ρόλο της ελληνικής Αριστεράς. Και εδώ γίνονται δύο βασικά λάθη. Το πρώτο αφορά την υπόθεση της Ευρώπης του Νότου έναντι της Ευρώπης του Βορρά. Η νέα κοινωνική σύμβαση στην οποία μεταβαίνει η Ευρώπη δεν αφορά τη μια χώρα έναντι της άλλης, αλλά συνολικά την Ευρώπη, και χωρίζει εγκάρσια τις κοινωνίες στο εσωτερικό τους. Δεν έχουν κανέναν λόγο οι ελληνικές, οι ιταλικές και οι ισπανικές ελίτ να συμμετάσχουν σε κάποια φαντασιακή συμμαχία Νοτίων. Το δεύτερο βασικό λάθος είναι η αντιμετώπιση του μνημονίου. Σαφώς η δανειακή σύμβαση επέβαλε στην Ελλάδα μια συνθήκη που τη γονάτισε. Για την ασφάλεια των τραπεζών θυσιάστηκαν οι πολίτες της. Αλλά ήταν κι ένα εργαλείο εκβιαστικής προσαρμογής της στη νέα κοινωνικοοικονομική συνθήκη. Τα μέτρα της τρόικας δεν είναι απλώς εισπρακτικά. Αλλάζουν την υφή του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η κοινωνία. Γι' αυτό και βρίσκουν ανταπόκριση από όσους επωφελούνται ή προσδοκούν να επωφεληθούν. Αλλά προσοχή! Σε μνημόνιο βρίσκεται ολόκληρη η Ευρώπη. Ο έλεγχος των εθνικών προϋπολογισμών πριν φτάσουν στα εθνικά κοινοβούλια, καθώς και ένα πλέγμα μέτρων που πέρασαν στις τελευταίες συνόδους κορυφής, έχουν αυτόν τον χαρακτήρα. Δημιουργούν έναν βρόχο ελέγχων και καταναγκασμών για τη συμμόρφωση στους νέους κανόνες, στη νέα κοινωνική φιλοσοφία.
Κακά τα ψέματα. Δεν υπάρχει έξοδος από την κρίση. Η κρίση κρίθηκε και παγιώθηκε ως κατάσταση. Επενδύσεις μπορεί να γίνουν και να δανειστούμε στις διεθνείς αγορές. Ανεργία και λιτότητα δεν θα αλλάξουν στο παραμικρό. Η πολιτική της Αριστεράς απέναντι στα μνημόνια θα πρέπει να είναι μέρος μιας συνολικής στρατηγικής. Το ελληνικό μνημόνιο είναι αιχμή ενός δόρατος που διαπερνά το σώμα της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Εξοδος από την κρίση σημαίνει απαλλαγή από τη νέα κατάσταση που επέβαλε η κρίση. Αλλαγή των κανόνων, της νέας συνθήκης. Κι εδώ είναι μονομερές να αντιμετωπίσουμε τη νέα συνθήκη μόνο ως συνωμοσία πλουσίων. Είναι μια μάχη ισχύος, ένα μπρα ντε φερ επάνω στις τύχες της Ευρώπης, που βρίσκεται σε μια τροχιά κρίσης. Για να χαράξει στρατηγική η Αριστερά σε αυτή τη μάχη, πρέπει να μη χάνει από τον ορίζοντά της το ευρύτερο ευρωπαϊκό πρόβλημα. Τώρα έχουν το πάνω χέρι «αυτοί». Η Αριστερά πρέπει να δημιουργήσει το ευρωπαϊκό «εμείς», να συναρθρώσει τα πολλά και πολλαπλά εθνικά και διεθνικά «εμείς» σε μία προοπτική. Οι ευρωγραφειοκράτες δεν μπορούν να υπερασπιστούν τη συνοχή της Ευρώπης. Οι ακροδεξιοί δεν τη θέλουν. Αν δεν το κάνει η Αριστερά, τότε ποιος;
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ο ευρωπαϊσμός χρησιμοποιείται όπως η εθνικοφροσύνη στη δεκαετία του
'50. Τότε οι αντεθνικώς σκεπτόμενοι, τώρα οι αντιευρωπαϊστές. Συνάδει,
όμως, με ευρωπαϊκά ήθη ο έλεγχος των θρησκευτικών πεποιθήσεων του
αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης; Κι αν ήταν Εβραίος; Το καπέλο
του ευρωπαϊσμού κρύβει περίεργα μυτερά αφτάκια...
Το πρόβλημα με την Αριστερά δεν είναι η ευρωπαϊκότητά της, αλλά ότι περιορίζεται σχεδόν μόνο στην Ευρώπη. Ενας κινέζος ιστορικός μού έλεγε ότι η δημοκρατία είναι μια εκκεντρικότητα των μικρών εθνών της Ευρώπης. Αυτής της εκκεντρικότητας είναι γόνος η Αριστερά. Των μικρών πολιτειών που οι κακομαθημένοι και ξεροκέφαλοι πολίτες τους εννοούν να έχουν λόγο σε όσα συμβαίνουν και τους αφορούν. Αυτή δηλαδή η ιστορική διαμόρφωση που γέννησε την ευρωπαϊκή πολιτειότητα γέννησε και την Αριστερά. Με λίγες εξαιρέσεις χωρών με ισχυρή ευρωπαϊκή επιρροή, τούτη η συνείδηση πολίτη δεν αφορά, δεν ισχύει στον ευρύ κόσμο που περιβάλλει την Ευρώπη. Οσο η Ευρώπη διατηρούσε την παγκόσμια ισχύ της, αυτή η ξεροκεφαλιά δεν απειλούνταν ή απειλούνταν από μέσα, από την ισχύ της ισχύος της. Αλλά η Ευρώπη τώρα μοιάζει με ένα ακριβό αυτοκίνητο παλαιάς τεχνολογίας. Ξοδεύει πολλή ενέργεια και τρέχει αργά. Επομένως, η πολιτειότητά της δεν απειλείται μόνο από τα φθηνότερα αυτοκίνητα που την ξεπερνούν, αλλά και από μια νέα οικονομική κατανομή στην οποία δεν θυσιάζει μόνο την ευημερία των πολιτών της, αλλά και τη δυνατότητα να έχουν λόγο στην πορεία της. Δεν είναι υπερβολή.
To ζήτημα είναι η κατεύθυνση της ευρωπαϊκής πολιτικής. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια κρίση ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της και γήρανσης των πληθυσμών της. Η κρίση είναι ταυτόχρονα ένα πεδίο διαμάχης για την ανακατανομή της οικονομικής και πολιτικής δύναμης, για τη δημιουργία νέων συσχετισμών δύναμης. Οι δυνάμεις που κυριάρχησαν επιδιώκουν μια ανακατανομή από τους πολλούς στους λίγους, εν ονόματι της ανταγωνιστικότητας, και μια αναδιάταξη πολιτικής ισχύος, όπου οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται από ένα άτυπο πλέγμα κέντρων οικονομικής δύναμης και κυβερνήσεων ισχυρών κρατών. Ευρωεκλογές θα γίνουν, αλλά ποια ισχύ έχει το ευρωκοινοβούλιο στις αποφάσεις που καθορίζουν την ευρωπαϊκή πορεία; Μικρότερη κι από τον επικεφαλής της Bundesbank! Το σύστημα πραγματικής διακυβέρνησης της Ευρώπης κανένα Σύνταγμα δεν το προβλέπει ούτε διαθέτει λαϊκή νομιμοποίηση. Στην Ευρώπη χτίζεται ένα πυκνό δίχτυ κανονισμών και ρυθμίσεων που εξυπηρετεί αυτή την κατεύθυνση. Αλλάζει ριζικά το πλαίσιο των σχέσεων κράτους - κοινωνίας - οικονομίας και δημιουργείται μια νέα σύμβαση. Σε αυτή τη σύμβαση, που έχει μια συμπαγή και συνεκτική φιλοσοφία στο υπόβαθρό της, ωθούνται να αλλάξουν και οι πολίτες, ώστε να γίνουν κυβερνήσιμοι: να αλλάξουν τις προσδοκίες τους να αποκτήσουν τη νοοτροπία και τις ικανότητες να συναρθρωθούν με το νέο πλαίσιο. Αν το ιστορικό κατόρθωμα της Ευρώπης, στο οποίο κυρίως η Αριστερά είχε συμβάλει, ήταν ότι απέσπασε τα κατώτερα στρώματα από τη φτώχεια και τη φιλανθρωπία, τους απέδωσε αξιοπρέπεια και τους έκανε πολίτες, στη νέα σύμβαση η πορεία είναι αντίστροφη. Καθένας γίνεται πλέον ατομικά άξιος της μοίρας του και ένας εξατομικευμένος και νεοφιλελεύθερος κοινωνικός δαρβινισμός δημιουργεί μια άλλη ήπειρο, διαφορετική από εκείνη που επεδίωξαν οι Ευρωπαίοι μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου.
Σε αυτή την ευρωπαϊκή πορεία πρέπει να δούμε τη θέση της Ελλάδας και τον ρόλο της ελληνικής Αριστεράς. Και εδώ γίνονται δύο βασικά λάθη. Το πρώτο αφορά την υπόθεση της Ευρώπης του Νότου έναντι της Ευρώπης του Βορρά. Η νέα κοινωνική σύμβαση στην οποία μεταβαίνει η Ευρώπη δεν αφορά τη μια χώρα έναντι της άλλης, αλλά συνολικά την Ευρώπη, και χωρίζει εγκάρσια τις κοινωνίες στο εσωτερικό τους. Δεν έχουν κανέναν λόγο οι ελληνικές, οι ιταλικές και οι ισπανικές ελίτ να συμμετάσχουν σε κάποια φαντασιακή συμμαχία Νοτίων. Το δεύτερο βασικό λάθος είναι η αντιμετώπιση του μνημονίου. Σαφώς η δανειακή σύμβαση επέβαλε στην Ελλάδα μια συνθήκη που τη γονάτισε. Για την ασφάλεια των τραπεζών θυσιάστηκαν οι πολίτες της. Αλλά ήταν κι ένα εργαλείο εκβιαστικής προσαρμογής της στη νέα κοινωνικοοικονομική συνθήκη. Τα μέτρα της τρόικας δεν είναι απλώς εισπρακτικά. Αλλάζουν την υφή του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η κοινωνία. Γι' αυτό και βρίσκουν ανταπόκριση από όσους επωφελούνται ή προσδοκούν να επωφεληθούν. Αλλά προσοχή! Σε μνημόνιο βρίσκεται ολόκληρη η Ευρώπη. Ο έλεγχος των εθνικών προϋπολογισμών πριν φτάσουν στα εθνικά κοινοβούλια, καθώς και ένα πλέγμα μέτρων που πέρασαν στις τελευταίες συνόδους κορυφής, έχουν αυτόν τον χαρακτήρα. Δημιουργούν έναν βρόχο ελέγχων και καταναγκασμών για τη συμμόρφωση στους νέους κανόνες, στη νέα κοινωνική φιλοσοφία.
Κακά τα ψέματα. Δεν υπάρχει έξοδος από την κρίση. Η κρίση κρίθηκε και παγιώθηκε ως κατάσταση. Επενδύσεις μπορεί να γίνουν και να δανειστούμε στις διεθνείς αγορές. Ανεργία και λιτότητα δεν θα αλλάξουν στο παραμικρό. Η πολιτική της Αριστεράς απέναντι στα μνημόνια θα πρέπει να είναι μέρος μιας συνολικής στρατηγικής. Το ελληνικό μνημόνιο είναι αιχμή ενός δόρατος που διαπερνά το σώμα της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Εξοδος από την κρίση σημαίνει απαλλαγή από τη νέα κατάσταση που επέβαλε η κρίση. Αλλαγή των κανόνων, της νέας συνθήκης. Κι εδώ είναι μονομερές να αντιμετωπίσουμε τη νέα συνθήκη μόνο ως συνωμοσία πλουσίων. Είναι μια μάχη ισχύος, ένα μπρα ντε φερ επάνω στις τύχες της Ευρώπης, που βρίσκεται σε μια τροχιά κρίσης. Για να χαράξει στρατηγική η Αριστερά σε αυτή τη μάχη, πρέπει να μη χάνει από τον ορίζοντά της το ευρύτερο ευρωπαϊκό πρόβλημα. Τώρα έχουν το πάνω χέρι «αυτοί». Η Αριστερά πρέπει να δημιουργήσει το ευρωπαϊκό «εμείς», να συναρθρώσει τα πολλά και πολλαπλά εθνικά και διεθνικά «εμείς» σε μία προοπτική. Οι ευρωγραφειοκράτες δεν μπορούν να υπερασπιστούν τη συνοχή της Ευρώπης. Οι ακροδεξιοί δεν τη θέλουν. Αν δεν το κάνει η Αριστερά, τότε ποιος;
