Τον Απρίλιο του 2009 ξεκουραζόμουν σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείο στο Σίρακιους χαζεύοντας δύο εκπομπές: ένα ντοκιμαντέρ του PBS για τον Πιτ Σίγκερ (Pete Seeger), τον μεγάλο Αμερικανό αριστερό τραγουδιστή της κάντρι· κι ένα ρεπορτάζ του «φοξ νιους» για το αντιτιθέμενο στη φορολόγηση «κόμμα του τσαγιού», στο οποίο ένας τραγουδιστής της κάντρι τραγουδούσε πώς η Ουάσινγκτον φορολογεί βαριά τον σκληρά εργαζόμενο καθημερινό άνθρωπο για να χρηματοδοτήσει τους τραπεζίτες και την «Ουολ Στριτ». Υπήρχε κάτι παράδοξα κοινό ανάμεσα στους δύο καλλιτέχνες: αμφότεροι
καταφέρονταν κατά του κατεστημένου και εξέφραζαν το παράπονο του απλού
ανθρώπου ενάντια στους πλούσιους εκμεταλλευτές και το κράτος τους·
αμφότεροι καλούσαν σε ριζοσπαστική δράση, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής ανυπακοής.
Ήταν μια ακόμα επώδυνη υπενθύμιση πως η σημερινή ριζοσπαστική λαϊκιστική δεξιά μοιάζει με την παλιά
ριζοσπαστική λαϊκιστική αριστερά (αλλά μήπως και ο τρόπος που είναι
οργανωμένοι οι σημερινοί φονταμενταλιστές χριστιανοί της «επιβίωσης», που κινούνται στα όρια της νομιμότητας, δεν θυμίζει τους «μαύρους πάνθηρες» της δεκαετίας του '60;). Πρόκειται όμως περί αριστοτεχνικής ιδεολογικής εξαπάτησης: το «κόμμα του τσαγιού» υποστηρίζει κάτι εκ φύσεως ανορθολογικό:
επιδιώκει να προστατεύσει τα συμφέροντα του σκληρά εργαζόμενου
καθημερινού ανθρώπου, ευνοώντας τους «πλούσιους εκμεταλλευτές» που
καταστρατηγούν τα συμφέροντά του!
Η ίδια διεστραμμένη ιδεολογία βρίσκεται επίσης πίσω από το πρόσφατο κλείσιμο της ομοσπονδιακής κυβέρνησης στις ΗΠΑ. Μια δημοσκόπηση του τέλους του Ιουνίου του 2012, έδειξε πως η πλειοψηφία των Αμερικανών εναντιώνεται μεν στο πρόγραμμα υγείας του Ομπάμα (Obama) (το λεγόμενο «ομπάμακερ»), αλλά υποστηρίζει ένθερμα τις περισσότερες από τις πρόνοιές του! Εδώ συναντούμε την ιδεολογία του «κόμματος του τσαγιού» στην πιο ανόθευτη μορφή της: η πλειοψηφία θέλει και τον ιδεολογικό της σκύλο χορτάτο, και την εισοδηματική της πίτα ολόκληρη. Θέλει τα απτά προνόμια της μεταρρύθμισης της υγείας, απορρίπτοντας μολοταύτα το ιδεολογικό τους περιτύλιγμα, στο όνομα του «δικαιώματος στην επιλογή». Απορρίπτουν την έννοια του φρούτου, αλλά δεν βλέπουν την ώρα να φάνε μήλα, δαμάσκηνα και φράουλες.
Μερικοί από εμάς θυμόμαστε ακόμα τα κακόηχα κομμουνιστικά πυρά κατά των αστικών «τυπικών» ελευθεριών. Όσο γελοία όμως κι αν ήταν εκείνα τα επιχειρήματα, υπάρχει κάποια αλήθεια στη διάκριση μεταξύ «τυπικών» και «πραγματικών» ελευθεριών.
Ο διευθυντής μιας επιχείρησης που αντιμετωπίζει δυσκολίες έχει μεν την
«ελευθερία» να απολύει εργαζόμενους, αλλά όχι την ελευθερία να αλλάξει
την κατάσταση που του επιβάλει αυτή τη δύσκολη απόφαση. Κάτι ανάλογο
βλέπουμε στην αντιπαράθεση για το σύστημα υγείας των ΗΠΑ: το πρόγραμμα του Ομπάμα θα στερήσει από πολλούς ανθρώπους την αμφίβολης αξίας «ελευθερία» να ανησυχούν για το πώς θα καλύψουν το κόστος της ιατροφαρμακευτικής τους περίθαλψης.
Για να λειτουργήσει η ελευθερία της επιλογής, χρειάζεται ένα περίπλοκο δίκτυο ηθικών, οικονομικών και άλλων προϋποθέσεων που να αίρουν τους περιορισμούς στην ελεύθερη άσκηση της ατομικής βούλησης. Αυτός είναι ο λόγος που, αντιθέτως από όσα ισχυρίζεται η δεξιά λαϊκίστική ρητορική περί ελευθερίας της βούλησης, χώρες σαν τη Νορβηγία δικαιούνται να προβάλλουν ως πρότυπο: αν
και όλοι οι παράγοντες της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής
τους τηρούν τους βασικούς όρους του κοινωνικού συμβολαίου και η
κοινωνική αλληλεγγύη εκφράζεται με πολλές δράσεις και εκτεταμένες
κοινωνικές παροχές, η οικονομία τους ανθεί (και όχι μόνο λόγω του πετρελαίου), διαψεύδοντας κραυγαλέα την κοινή πεποίθηση των νεοφιλελεύθερων πως θα έπρεπε να βαλτώνει.
Λίγοι γνωρίζουν πως το τραγούδι του Φρανκ Σινάτρα (Frank Sinatra) «my way», που υποτίθεται πως είναι κατά κάποιο τρόπο ο ύμνος του αμερικανικού ατομισμού, κατά ειρωνικό τρόπο στην πραγματικότητα δεν είναι παρά η διασκευή του γαλλικού τραγουδιού «comme d' habitude»,
που θα πει «ως συνήθως». Το πιο εύκολο είναι να δει κανείς σε αυτό το
γεγονός μια ακόμα ένδειξη της αντίθεσης μεταξύ της γαλλικής στειρότητας
από τη μια, της αμερικανικής εφευρετικότητας από την άλλη. Αν όμως στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία αντίφαση μεταξύ των δύο τίτλων; Αν, προκειμένου να μπορώ να κάνω τα πράγματα «my way», θα πρέπει να έχω την ασφάλεια πως τα πράγματα εξελίσσονται «comme d'habitude»; Μήπως για να ασκήσουμε την ελευθερία μας κατά μη ρυθμισμένο τρόπο, πολλά πράγματα θα πρέπει προηγουμένως να είναι ρυθμισμένα;
Ακούγεται συχνά πως το κλείσιμο του αμερικανικού δημοσίου είναι αποτέλεσμα μικροπολιτικών καυγάδων και πως οι πολιτικοί θα έπρεπε να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων και να βρουν διακομματικά αποδεκτές λύσεις προς όφελος του έθνους. Στο εδώλιο δεν κάθεται μόνο το «κόμμα του τσαγιού» αλλά και ο Μπάρακ Ομπάμα, που κατηγορείται κι εκείνος ότι διχάζει τους Αμερικανούς ενώ θα έπρεπε να τους ενώνει. Αν όμως αυτό ακριβώς είναι το πλεονέκτημα του Ομπάμα; Σε καταστάσεις βαθιάς κρίσης, η αυθεντική διάκριση είναι αυτό ακριβώς που χρειάζεται: ας
ξεχωρίσουν λοιπόν όσοι προσπαθούν να διασώσουν τις παλιές παραμέτρους
από εκείνους που αντιλαμβάνονται την ανάγκη για ριζική αλλαγή. Αυτή είναι η μόνη οδός προς την αληθινή ενότητα -όχι ο καιροσκοπικός συμβιβασμός.
Μια
από τις παράδοξες συνέπειες της οικονομικής κατάρρευσης του 2008 -και
των μέτρων που ελήφθησαν προκειμένου να αντιμετωπισθεί με τη διοχέτευση πελώριων χρηματικών ποσών στις τράπεζες- ήταν η αναβίωση του έργου της 'Αιν Ραντ (Ayn Rand), μιας εκ των αυθεντικότερων ιδεολογικών υμνητών της καπιταλιστικής απληστίας. Οι πωλήσεις του βασικού της έργου «ο 'Ατλας επαναστάτησε» εκτοξεύτηκαν στα ύψη. Ορισμένοι μάλιστα ισχυρίζονται πως το σενάριο του βιβλίου της -σύμφωνα με το οποίο οι δημιουργικοί καπιταλιστές κατεβαίνουν σε απεργία- τείνει να υλοποιηθεί, ως εξέγερση της λαϊκιστικής δεξιάς.
Αλλά νομίζω πως παρεξηγούν την κατάσταση: αυτό που ζούμε είναι μάλλον
ακριβώς το ανάποδο. Ως επί το πλείστον τα λεφτά των προγραμμάτων
διάσωσης κατέληγαν ακριβώς στις τσέπες των κατά Ραντ «τιτάνων», των τραπεζιτών που τα έκαναν θάλασσα στα «δημιουργικά» τους εγχειρήματα και προκάλεσαν την οικονομική κατάρρευση. Δεν υπάρχουν εδώ «δημιουργικές μεγαλοφυΐες» που βοηθούν τους απλούς ανθρώπους, αλλά απλοί άνθρωποι που στηρίζουν από το υστέρημά τους τις αποτυχημένες «δημιουργικές μεγαλοφυΐες».
Ο Τζον Γκαλτ, ο κεντρικός χαρακτήρας του «ο 'Ατλας επαναστάτησε»,
δεν κατονομάζεται παρά μόνο στο τέλος σχεδόν του βιβλίου. Πριν
αποκαλυφθεί η ταυτότητά του, τίθεται επανειλημμένα το ερώτημα: «ποιος είναι ο Τζον Γκαλτ;». Σήμερα μπορούμε να απαντήσουμε πληρέστερα στο ερώτημα αυτό: είναι ο ηλίθιος που γκρέμισε την οικονομία το 2008 και σήμερα βάζει λουκέτο στο αμερικανικό δημόσιο.
Ο Slavoj Žižek είναι Σλοβένος φιλόσοφος
'Αλλα άρθρα του Slavoj Žižek:
