Υπάρχει διέξοδος από την κρίση;

Του Γιώργου Κατρούγκαλου  - κα­θη­γη­τή Συ­νταγ­μα­τι­κού Δι­καί­ου

Οι ανιστόρητοι, οι ανυπόμονοι (αλλά και οι εθελόδουλοι) αναρωτιούνται (ή υποβάλλουν): πού πήγε το κλίμα της αγανάκτησης που γέμιζε τις πλατείες το καλοκαίρι του 2011; Μήπως ξοδεύτηκε η ορμή των μαζικών κινητοποιήσεων της διετίας με την εκτόνωση των διπλών εκλογών; Και, σε κάθε περίπτωση, υπάρχει ελπίδα, ή μήπως είναι πράγματι μονόδρομος ο δρόμος των μνημονίων, όπως προσπαθούν εδώ και πάνω από δύο χρόνια να μας πείσουν τα φερέφωνα του νεοφιλελευθερισμού;

Η Μάρ­γκα­ρετ Θά­τσερ είχε κερ­δί­σει το προ­σω­νύ­μιο ΤΙΝΑ, από τα αρ­χι­κά της αγ­γλι­κής φρά­σης «There Is No Alternative», δη­λα­δή «Δεν υπάρ­χει εναλ­λα­κτι­κή λύση». Είναι προ­φα­νές γιατί. Οι νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές, επει­δή κα­τα­βα­ρα­θρώ­νουν το επί­πε­δο ευ­η­με­ρί­ας των ερ­γα­ζο­μέ­νων και δια­λύ­ουν τα πάσης φύ­σε­ως κοι­νω­νι­κά δι­καιώ­μα­τα, είναι από τη φύση τους τόσο απο­κρου­στι­κές, που δεν μπο­ρεί να επι­λε­γούν παρά μόνον ως η ανα­πό­φευ­κτη οδός απο­φυ­γής μιας ανεί­πω­της κα­τα­στρο­φής, η οποία ου­δέ­πο­τε βε­βαί­ως πε­ρι­γρά­φε­ται με ακρί­βεια.


Την ίδια τα­κτι­κή ακο­λου­θούν και στη χώρα μας οι τε­λευ­ταί­οι Μοϊ­κα­νοί των μνη­μο­νια­κών πο­λι­τι­κών. Τώρα πια που καί­γο­νται και οι τε­λευ­ταί­ες εφε­δρεί­ες του συ­στή­μα­τος, ακού­με συ­νε­χώς για την «κα­τά­ρα» και την «κό­λα­ση» που μας πε­ρι­μέ­νει, αν επι­λέ­ξου­με μιαν άλλη πο­λι­τι­κή, αντί για τη συ­νέ­χι­ση της αδιέ­ξο­δης υπερ­χρέ­ω­σης της χώρας. Η αλή­θεια είναι ότι κα­τα­στρο­φή απο­τε­λεί η συ­νέ­χι­ση της ίδιας απο­τυ­χη­μέ­νης συ­ντα­γής και κα­τά­ρα η δια­τή­ρη­σή τους στην εξου­σία. Το φάρ­μα­κο είναι πιο θα­να­τη­φό­ρο από την αρ­ρώ­στια. Και αυτό γιατί οι πο­λι­τι­κές του μνη­μο­νί­ου δεν είναι μόνο άδι­κες και αντι­κοι­νω­νι­κές, αλλά και βα­θύ­τα­τα ανα­πο­τε­λε­σμα­τι­κές. Εάν συ­νε­χι­στούν, θα οδη­γή­σουν, τε­λι­κά, σε άτα­κτη χρε­ο­κο­πία, στην οποία θα οδη­γη­θού­με άκο­ντες, χωρίς να την έχου­με εμείς οι ίδιοι επι­λέ­ξει, με την οι­κο­νο­μία δια­λυ­μέ­νη και κα­τε­δα­φι­σμέ­νο το κοι­νω­νι­κό κρά­τος.

Οι αριθ­μοί είναι αμεί­λι­κτοι: Την πε­ρί­ο­δο 2010-2011 οι πε­ρι­κο­πές των συ­ντά­ξε­ων και οι μειώ­σεις των μι­σθών δια­μορ­φώ­θη­καν αθροι­στι­κά σε 16,2 δισ. ευρώ (8% του ΑΕΠ), ενώ η ανερ­γία εκτο­ξεύ­τη­κε στο 23% και η οι­κο­νο­μία συρ­ρι­κνώ­θη­κε, σω­ρευ­τι­κά, γύρω στο 25%. Μεί­ω­σαν όλα αυτά το χρέος; Το αντί­θε­το. Το χρέος είναι πολύ με­γα­λύ­τε­ρο σή­με­ρα, δε­δο­μέ­νου ότι, λόγω της «σω­τη­ρί­ας», το πα­ρα­γω­γι­κό δυ­να­μι­κό της χώρας έχει δρα­μα­τι­κά απα­ξιω­θεί. Από το 120% του ΑΕΠ έχει εκτι­να­χθεί στο 189,4%, απο­δει­κνύ­ο­ντας τη με­γά­λη απάτη του PSI, το οποίο, υπο­τί­θε­ται, θα μας «ελά­φραι­νε» κατά 100 δισ. ευρώ. Κατά δε τις επί­ση­μες προ­βλέ­ψεις του προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού, θα κι­νη­θεί το 2014 σε ακόμη ανώ­τε­ρα επί­πε­δα.

Πολύ χει­ρό­τε­ρα είναι τα πράγ­μα­τα ως προς τη δομή του χρέ­ους, δε­δο­μέ­νου ότι σή­με­ρα τα τρία τέ­ταρ­τα τα οφεί­λου­με σε κράτη και σε διε­θνείς ορ­γα­νι­σμούς, ενώ το 2010, πριν από το πρώτο πα­κέ­το στή­ρι­ξης, οι οφει­λές μας ήταν εξ ολο­κλή­ρου προς ιδιώ­τες. Μά­λι­στα, σή­με­ρα το δη­μό­σιο χρέος διέ­πε­ται κατά το με­γα­λύ­τε­ρο τμήμα του από το αγ­γλι­κό δί­καιο, σε αντί­θε­ση με το 2010, οπότε ρυθ­μι­ζό­ταν κατά 90% από το ελ­λη­νι­κό.

Το πρώτο μνη­μό­νιο απλώς βο­ή­θη­σε τις γερ­μα­νι­κές, γαλ­λι­κές και ελ­βε­τι­κές τρά­πε­ζες να απαλ­λα­γούν από το με­γα­λύ­τε­ρο τμήμα των ελ­λη­νι­κών ομο­λό­γων που είχαν στα χέρια τους. (Εντε­λώς εν­δει­κτι­κά, σύμ­φω­να με το αμε­ρι­κα­νι­κό πρα­κτο­ρείο Bloomberg, μόνο το 2011 η γερ­μα­νι­κή τρά­πε­ζα Commerzbank μεί­ω­σε την έκ­θε­σή της σε ομό­λο­γα Ελ­λά­δας κατά 70% και η γαλ­λι­κή BNP Paribas κατά 61%.)

Το πε­ρί­φη­μο PSI ολο­κλή­ρω­σε αυτό το έγκλη­μα, φορ­τώ­νο­ντας ου­σια­στι­κά όλο το πο­λυ­δια­φη­μι­σμέ­νο «κού­ρε­μα» του χρέ­ους στα ελ­λη­νι­κά ασφα­λι­στι­κά τα­μεία και τους δη­μό­σιους ορ­γα­νι­σμούς (και στις ελ­λη­νι­κές τρά­πε­ζες, βε­βαί­ως, οι οποί­ες όμως απο­ζη­μιώ­θη­καν και με το πα­ρα­πά­νω με τους σκαν­δα­λω­δώς ευ­νοϊ­κούς όρους της ανα­κε­φα­λαιο­ποί­η­σής τους, χωρίς ούτε ένας τρα­πε­ζί­της να χάσει τον έλεγ­χο της τρά­πε­ζάς του). Και, βε­βαί­ως, το δεύ­τε­ρο μνη­μό­νιο επι­τα­χύ­νει το ξε­πού­λη­μα της χώρας, με τις δια­βό­η­τες «διαρ­θρω­τι­κές αλ­λα­γές» και τις ιδιω­τι­κο­ποι­ή­σεις, οι οποί­ες συ­νε­πά­γο­νται με­τα­βί­βα­ση στρα­τη­γι­κών το­μέ­ων της οι­κο­νο­μί­ας σε ξένα, γερ­μα­νι­κά ιδίως, χέρια.

Πε­ραι­τέ­ρω, είναι κοινό μυ­στι­κό για όλους τους ανα­λυ­τές (και σύμ­φω­να με τις δη­λώ­σεις του πρώην εκ­προ­σώ­που της χώρας στο ΔΝΤ ήταν εξαρ­χής σε γνώση και του τε­λευ­ταί­ου ) ότι το χρέος της χώρας δεν είναι βιώ­σι­μο, ούτε θα είναι βιώ­σι­μο το έτος 2020, ακόμη και στην εξω­πραγ­μα­τι­κή πε­ρί­πτω­ση κατά την οποία οι προ­βλέ­ψεις των μνη­μο­νί­ων θα είναι αυτή τη φορά, σαν από θαύμα, ακρι­βείς.

Συ­νε­πώς, δεν είναι δυ­να­τή η εξυ­πη­ρέ­τη­ση του χρέ­ους χωρίς νέα, γεν­ναία ανα­διάρ­θρω­ση ύψους του­λά­χι­στον 60-70%, ακόμη και σή­με­ρα που βρί­σκε­ται σε χέρια κρα­τών, της ΕΚΤ και του ΔΝΤ. Αυτό θα συμ­βεί ανα­πό­φευ­κτα, είτε με όρους που συμ­φέ­ρουν τους δα­νει­στές -όπως το PSI-, είτε με όρους που θα συμ­φέ­ρουν τη χώρα. Όπως προ­α­να­φέρ­θη­κε, το Διε­θνές Δί­καιο επι­τρέ­πει, με την επί­κλη­ση κα­τά­στα­σης ανά­γκης, κάτι τέ­τοιο και με μο­νο­με­ρή κυ­ριαρ­χι­κή πράξη του κρά­τους, εάν οι πι­στω­τές δεν συ­ναι­νέ­σουν σε ένα αμοι­βαία ευ­νοϊ­κό OSI (Official Sector Involvement). Προ­φα­νώς, όμως, ό,τι είναι νο­μι­κά δυ­να­τό δεν είναι και πο­λι­τι­κά εύ­κο­λο. Για πα­ρά­δειγ­μα, ακόμη και η Αρ­γε­ντι­νή, παρά το «κού­ρε­μα» του χρέ­ους της κατά πε­ρί­που 70%, επέ­στρε­ψε στο Διε­θνές Νο­μι­σμα­τι­κό Τα­μείο το σύ­νο­λο του δα­νεί­ου που είχε λάβει από αυτό. (Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, μέχρι σή­με­ρα δεν υπάρ­χει καμιά πε­ρί­πτω­ση μη απο­πλη­ρω­μής δα­νεί­ου του ΔΝΤ).

Το ση­μα­ντι­κό­τε­ρο, όμως, είναι άλλο: η απαλ­λα­γή της χώρας από το βρόχο του χρέ­ους απο­τε­λεί ανα­γκαία αλλά όχι ικανή προ­ϋ­πό­θε­ση για την ανά­καμ­ψή της. Είναι προ­φα­νές ότι για κάτι τέ­τοιο απαι­τεί­ται ένας εκ βά­θρων, πλή­ρης ανα­προ­σα­να­το­λι­σμός του πα­ρα­γω­γι­κού μο­ντέ­λου της χώρας. Θα πρέ­πει να ανα­στρα­φεί η συρ­ρί­κνω­ση της πα­ρα­γω­γι­κής βάσης της οι­κο­νο­μί­ας μας, πράγ­μα που προ­ϋ­πο­θέ­τει τη ρι­ζι­κή ανα­μόρ­φω­ση και του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος. (Και αυτό γιατί σε με­γά­λο βαθμό οι κα­κο­δαι­μο­νί­ες της οι­κο­νο­μί­ας μας ανά­γο­νται, τε­λι­κά, σε μία πο­λι­τι­κή από­φα­ση ή πα­ρά­λει­ψη του πε­λα­τεια­κού κρά­τους: δεν ήταν νο­μο­τέ­λεια, για πα­ρά­δειγ­μα, να ζουν οι αγρό­τες μας κυ­ρί­ως από τις κοι­νο­τι­κές επι­δο­τή­σεις και όχι από την πα­ρα­γω­γή…) Δυ­στυ­χώς δε, όλα αυτά θα πρέ­πει να γί­νουν σε ένα εξ ορι­σμού εχθρι­κό διε­θνές πε­ρι­βάλ­λον, όπου οι νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές συ­νε­χί­ζουν να επι­κρα­τούν.

Το δί­λημ­μα είναι κοινό, για όλες τις χώρες της Δύσης: πλή­ρης απε­λευ­θέ­ρω­ση της αγο­ράς ή κοι­νω­νι­κό κρά­τος; Από τη δε­κα­ε­τία του 1980 και μετά, αλλά με ιδιαί­τε­ρη έντα­ση τα τε­λευ­ταία χρό­νια, βιώ­νου­με αυτήν την τε­κτο­νι­κής διά­στα­σης πο­λι­τειο­λο­γι­κή αλ­λα­γή: οι δομές του κρά­τους πρό­νοιας που επέ­βα­λε ο με­τα­πο­λε­μι­κός συ­σχε­τι­σμός κοι­νω­νι­κών δυ­νά­με­ων δια­βρώ­νο­νται με τόσο γρή­γο­ρους ρυθ­μούς, ώστε, αν συ­νε­χι­στεί η ίδια πο­ρεία, οι δυ­τι­κές κοι­νω­νί­ες την επό­με­νη δε­κα­ε­τία θα κα­τρα­κυ­λή­σουν σε πρω­το­φα­νή επί­πε­δα ανι­σο­τή­των και κοι­νω­νι­κού δαρ­βι­νι­σμού. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα απο­τε­λεί η Γερ­μα­νία: ευ­η­με­ρούν εκεί οι αριθ­μοί, όχι όμως και οι άν­θρω­ποι. Ενώ τα οι­κο­νο­μι­κά με­γέ­θη αν­θούν, το 23% των ερ­γα­ζο­μέ­νων αμεί­βο­νται με τον ελά­χι­στο μισθό ή τον πολύ μι­κρό­τε­ρο των λε­γό­με­νων «mini jobs» των τε­τρα­κο­σί­ων ευρώ το μήνα. Ερ­γα­σια­κή επι­σφά­λεια, μειω­μέ­να συ­ντα­ξιο­δο­τι­κά δι­καιώ­μα­τα και ανε­ξέ­λεγ­κτη «ευ­ε­λι­ξία» είναι η κα­θη­με­ρι­νή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα στην πλου­σιό­τε­ρη χώρα της Ευ­ρώ­πης.

Θα πρέ­πει όμως να είναι φα­νε­ρό ότι για τη νέα πο­ρεία της χώρας δεν αρκεί η απε­μπλο­κή από τα δεσμά του μνη­μο­νί­ου. Απαι­τεί­ται ένα συ­νο­λι­κό πρό­γραμ­μα οι­κο­νο­μι­κής και πο­λι­τι­κής ανα­συ­γκρό­τη­σης. Δεν θα μας ωφε­λή­σει να μην πλη­ρώ­νου­με τα δα­νει­κά, εάν πα­ρά­γου­με λι­γό­τε­ρα από όσα κα­τα­να­λώ­νου­με. Και για να πα­ρά­γου­με, χρειά­ζε­ται να με­ταρ­ρυθ­μί­σου­με όχι μόνον την οι­κο­νο­μία, αλλά και τις διοι­κη­τι­κές δομές. Για πα­ρά­δειγ­μα, αυ­το­νό­η­το είναι ότι η πρώτη ενέρ­γεια μιας μελ­λο­ντι­κής προ­ο­δευ­τι­κής κυ­βέρ­νη­σης θα πρέ­πει να είναι η κα­τάρ­γη­ση της αντι­με­ταρ­ρύθ­μι­σης του ερ­γα­τι­κού δι­καί­ου και η επα­να­βε­βαί­ω­ση της συλ­λο­γι­κής αυ­το­νο­μί­ας και των ερ­γα­σια­κών δι­καιω­μά­των. Αυτό όμως απλώς θα επι­στρέ­φει το κο­ντέρ στην προ­μνη­μο­νια­κή εποχή. Οι και­ροί απαι­τούν πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρα στο επί­πε­δο του πο­λι­τι­κού εποι­κο­δο­μή­μα­τος.

Ο με­τα­σχη­μα­τι­σμός του τε­λευ­ταί­ου δεν μπο­ρεί να γίνει από τα πάνω μόνο, ως προ­ϊ­όν κοι­νω­νι­κής μη­χα­νι­κής φω­τι­σμέ­νων ελίτ, έστω αρι­στε­ρό­στρο­φης έμπνευ­σης. Χρειά­ζε­ται άμεση λαϊκή συμ­με­το­χή. Θα πρέ­πει από την πρώτη μέρα να προ­ω­θη­θούν μορ­φές άμε­σης δη­μο­κρα­τί­ας, όπως τα το­πι­κά δη­μο­ψη­φί­σμα­τα και προ­ο­πτι­κά, στο πλαί­σιο συ­νταγ­μα­τι­κής τομής, θε­σμοί ανα­κλη­τό­τη­τας και λο­γο­δο­σί­ας όλων των εκλεγ­μέ­νων ορ­γά­νων του κρά­τους.

Με άλλα λόγια, χρειά­ζε­ται ένα εντε­λώς νέο ξε­κί­νη­μα. Και για το λόγο αυτό, η νέα δια­κυ­βέρ­νη­ση θα πρέ­πει να αναγ­γεί­λει όχι απλώς την ανα­θε­ώ­ρη­ση του Συ­ντάγ­μα­τος, αλλά ότι η επό­με­νη Βουλή θα είναι Συ­ντα­κτι­κή. Θυ­μί­ζω ότι με ανά­λο­γο τρόπο έγινε το πέ­ρα­σμα από την Τέ­ταρ­τη στη Πέμ­πτη Γαλ­λι­κή Δη­μο­κρα­τία, στο απο­κο­ρύ­φω­μα της κρί­σης της Αλ­γε­ρί­ας, πολύ λι­γό­τε­ρο δρα­μα­τι­κής από αυτή που δο­κι­μά­ζει η δική μας χώρα. Με το δη­μο­ψή­φι­σμα του 1958, ο στρα­τη­γός Ντε Γκολ υπέ­βα­λε στη λαϊκή ετυ­μη­γο­ρία ένα εντε­λώς νέο Σύ­νταγ­μα, χωρίς να ακο­λου­θή­σει τη δια­δι­κα­σία που προ­έ­βλε­πε το άρθρο 89 για την ανα­θε­ώ­ρη­ση του Συ­ντάγ­μα­τος του 1946.

Η υπε­ρά­σπι­ση του κοι­νω­νι­κού κρά­τους, στην πα­ρού­σα συ­γκυ­ρία του επε­λαύ­νο­ντος νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού, συ­νε­πά­γε­ται βα­θιές ρή­ξεις με το σύ­στη­μα εξου­σί­ας των αγο­ρών. Για το λόγο αυτό, η Ελ­λά­δα είναι, αυτή τη στιγ­μή, ο αδύ­να­μος κρί­κος της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης Ευ­ρώ­πης. Αυτά που απαι­τού­νται για την κα­πι­τα­λι­στι­κή ανα­διάρ­θρω­ση και τη με­τά­βα­ση στη νέου τύπου κοι­νω­νία είναι τόσο αι­μα­τη­ρά και αβά­στα­κτα για το με­γα­λύ­τε­ρο τμήμα του ελ­λη­νι­κού λαού, ώστε να είναι αδύ­να­το να εφαρ­μο­στούν στην πράξη. Γι’ αυτό και απέ­τυ­χε το κοι­νω­νι­κό πεί­ρα­μα των μνη­μο­νί­ων.

Οι αγώ­νες για την από­κρου­ση των πο­λι­τι­κών αυτών, ανα­γκα­στι­κά αμυ­ντι­κοί στην αρχή και με στόχο την δια­φύ­λα­ξη των κοι­νω­νι­κών κα­τα­κτή­σε­ων των προη­γού­με­νων δε­κα­ε­τιών, μπο­ρεί να απο­τε­λέ­σουν έναυ­σμα για βα­θύ­τε­ρες αλ­λα­γές και ποιο­τι­κά δια­φο­ρε­τι­κές αμ­φι­σβη­τή­σεις του συ­στή­μα­τος και των αξιών του. Από εμάς (και τους άλ­λους ευ­ρω­παϊ­κούς λαούς) εξαρ­τά­ται.

1 Ο Γιώρ­γος Κα­τρού­γκα­λος είναι κα­θη­γη­τής Συ­νταγ­μα­τι­κού Δι­καί­ου. Το άρθρο βα­σί­ζε­ται στο τε­λευ­ταίο κε­φά­λαιο του βι­βλί­ου του Γιώρ­γου Κα­τρού­γκα­λου Κρίση και Διέ­ξο­δος, που κυ­κλο­φο­ρεί στο τέλος Νο­εμ­βρί­ου από τις εκ­δό­σεις Λι­βά­νη.