Εκεί όπου μια θάλασσα από βουνοκορφές διαμορφώνει τον
ομαλό ορεινό όγκο του Γράμμου, ο σημερινός περιηγητής δύσκολα μπορεί με τη
φαντασία του να σχηματίσει την εικόνα της αγριότητας που έζησε ο τόπος αυτός
πριν από 65 περίπου χρόνια. Οι μάχες του εμφυλίου, που εδώ διεξάχθηκαν με τη
μεγαλύτερή τους ένταση, το 1948 και το 1949, άφησαν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους
στον χώρο. Το εξασκημένο μάτι του παρατηρητή μπορεί να διακρίνει απομεινάρια
οχυρωματικών έργων, διάσπαρτα μνημεία που ανέγειραν στη συνέχεια οι δύο
πλευρές, αλλά και, περισσότερο απ’ όλα, την απουσία...
Κοιτώντας τον χάρτη της περιοχής, παρατηρεί κανείς
τοπωνύμια που συνοδεύονται από τον προσδιορισμό «ερείπια»: Ερείπια Λιβαδοτόπου,
Ερείπια Γκινοχωρίου, Ερείπια Μονοπύλου... Αυτό είναι το σημερινό όνομα τόπων
που κάποτε, πριν τον πόλεμο, υπήρξαν χωριά ολοζώντανα, με εκατοντάδες κατοίκους
και πλούσια οικονομική δραστηριότητα. Σήμερα από αυτά σώζονται κάποια εκκλησία,
κάποια τειχία, κάποτε μονάχα μια πινακίδα ή ούτε καν αυτή... Ούτε το όνομά
τους...
Σε κάποια από αυτά τα χωριά, στα Γραμμοχώρια, είναι αφιερωμένη
η φετινή εκδήλωση που διοργανώνει η Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων
1940-74 Κεντρικής - Δυτικής Μακεδονίας, το Σαββατοκύριακο 18-19 Αυγούστου,
με επίκεντρο το Νεστόριο της Καστοριάς.
«Γραμμοχώρια» λέγονται τα πέντε χωριά που βρίσκονται
κατά μήκος του άνω ρου του Αλιάκμονα, ανάμεσα στις κορυφές Αλεβίτσα και Αμμούδα
στα ΒΑ και Τσάρνο και Κόζακα στα ΝΔ, θέατρο σκληρών και αποφασιστικών μαχών και
στις δύο μάχες του Γράμμου, χώρος ευθύνης της 107ης και 14ης Ταξιαρχίας του ΔΣΕ
το 1948. Με αφετηρία το Νεστόριο, συναντά κανείς το Γλυκονέρι (Δράνοβο),
το Λιβαδοτόπι (Όμοτσκο), το Γιαννοχώρι (Γιαννοβένι), το Μονόπυλο
(Πελκάτι) και το Τρίλοφο (Σλίμνιτσα).
Τα Γραμμοχώρια είναι συνδεδεμένα όχι μονάχα με τις
φονικές μάχες του τέλους του εμφυλίου αλλά και με την έναρξή του. Σε αυτά
έφτασε από το Μπούλκες μέσω Αλβανίας, με εντολή του ΚΚΕ, η πρώτη επταμελής
αντάρτικη ομάδα με επικεφαλής τον καταγόμενο από το Επταχώρι Γιώργη Γιαννούλη,
στις αρχές Ιουλίου 1946, ενώ ακολούθησε και δεύτερη, ενδεκαμελής, με επικεφαλής
τους Αχιλλέα Παπαϊωάννου και Γιάννη Πατσούρα στις 25 Αυγούστου. Ο Γιαννούλης
αποκαθιστά επαφές με οργανώσεις και μέλη του ΚΚΕ στα χωριά, σύντομα η ομάδα του
εμφανίζεται σε ανοιχτές συγκεντρώσεις σε αυτά, στήνουν τις πρώτες ενέδρες με
στόχο την εκτέλεση παρακρατικών.
Στόχος του Γιαννούλη και της ομάδας του, που πολύ
σύντομα ο αριθμός των ανταρτών της θα αυξηθεί, η εκδίωξη των κυβερνητικών
δυνάμεων, στρατού και χωροφυλακής, η κατάληψη του Γράμμου και η εδραίωση των
δυνάμεων του σ’ αυτόν.
Η ενέργεια της ομάδας του Γιαννούλη που θα προκαλέσει
πανελλαδικό αντίκτυπο και θα φέρει τα ονόματα των χωριών στα πρωτοσέλιδα του
αθηναϊκού Τύπου θα γίνει λίγο αργότερα, την 1η Σεπτεμβρίου 1946, ημέρα του
δημοψηφίσματος για βασιλιά Γεωργίου Β'. Αποφάσισαν να χτυπήσουν το χωριό
Κοτύλη, που το εκλογικό του κέντρο φρουρούνταν από τον στρατό και τη
χωροφυλακή. Μετά από σύντομη μάχη, οι αντάρτες του Γιαννούλη αφόπλισαν τη
διμοιρία του στρατού, αιχμαλώτισαν τους χωροφύλακες, διέκοψαν την ψηφοφορία και
στη συνέχεια, αφού άφησαν τους στρατιώτες ελεύθερους, οδήγησαν εννέα εθελοντές
χωροφύλακες στα Λιβάδια Κοτύλης, όπου και τους εκτέλεσαν.
Τα ονόματα των χωριών θα μείνουν στην επικαιρότητα για
τα επόμενα τρία χρόνια, πριν χαθούν στην αφάνεια… Ο περίφημος ελιγμός του ΔΣΕ
από τον Γράμμο στο Βίτσι τον Αύγουστο του 1948, εκτυλίχθηκε σε αυτήν την
περιοχή, μπροστά από το χωριό Μονόπυλο κι εκεί, στις γειτονικές κορυφές,
διεξήχθησαν οι αιματηρότερες μάχες... Αλλά και ο πρωτεργάτης του ΔΣΕ Γ.
Γιαννούλης εκεί, στα Λιβάδια της Φούσιας, θα εκτελεστεί από τους συντρόφους
του...
Τον Αύγουστο του 1949, στα υψώματα της Αμμούδας, πάνω
από το Γιαννοχώρι και το Λιβαδοτόπι, ο βασιλιάς Παύλος και ο Αμερικανός
στρατηγός Βαν Φλητ βρέθηκαν στο παρατηρητήριο που έστησε επί τούτου ο Εθνικός
Στρατός προκειμένου να παρακολουθήσουν την τελευταία πράξη του αδελφοκτόνου
δράματος...
Για τα Γραμμοχώρια, η λήξη του εμφυλίου σήμανε τον
ολοκληρωτικό αφανισμό τους. Στα ερημωμένα χωριά, απ’ όπου οι κάτοικοι είχαν
εκκενωθεί από τον ΔΣΕ, περνώντας «για λίγες μέρες» στην Αλβανία, ο στρατός
ανατίναξε ένα προς ένα όλα τα πέτρινα τριώροφα και διώροφα σπίτια που είχαν
απομείνει όρθια. Μπήκαν μπάρες στον δρόμο και στα μονοπάτια και σβήστηκαν τα
χωριά από τους χάρτες. Η περιοχή κηρύχθηκε απαγορευμένη ζώνη και δεν
επιτρεπόταν ούτε καν η προσέγγισή της χωρίς ειδική άδεια.
Η σύγκριση των στατιστικών στοιχείων του 1945 και
αυτών της απογραφής του 1951 αφήνει να διαφανεί ένα τοπίο Αποκάλυψης στην
όμορφη κοιλάδα του άνω ρου του Αλιάκμονα: Γλυκονέρι, 194 κάτοικοι (1945) /
έρημο (1951), Λιβαδοτόπι, 200 / έρημο, Γιαννοχώρι, 460 / έρημο, Μονόπυλο 297 /
1, Τρίλοφο 345 / 7...
«Περιμένοντας τη Ρόζα»
Η εκδήλωση της ΕΔΙΑ στο Νεστόριο θα κλείσει με την
πρώτη προβολή της ταινίας του Νίκου Θεοδοσίου Περιμένοντας τη Ρόζα, που
αφορά το ελληνικό χωριό Μπελογιάννης στην Ουγγαρία, που δημιούργησαν πολιτικοί
πρόσφυγες καταγόμενοι από τα χωριά του Γράμμου. Ο σκηνοθέτης, που κατά τη
διάρκεια της έρευνάς του για την ταινία είχε γυρίσει και τη μικρού μήκους Γράμμος,
μαγικές εικόνες, η οποία προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Δράμας το 2010, σημειώνει
για την περιπλάνησή του στα έρημα χωριά του βουνού: «Πήγα εκεί για να βρω
κάποια κατάλοιπα των φονικών μαχών. Κάποια πολυβολεία, κάποιες οχυρώσεις ίσως,
εικόνες κινηματογραφικά ενδιαφέρουσες... Φύση παρθένα, υπέροχη. Τίποτα που να
θυμίζει ότι αυτό ήταν το πεδίο των πιο φονικών μαχών στην Ευρώπη μετά το τέλος
του Β' Παγκόσμιου πόλεμου... Ο οδηγός σταμάτησε στο πρώτο χωριό. Χωριό δεν
υπήρχε. Όλα ερείπια, ίσα με το χώμα. Αν δεν μας το 'δειχνε, ούτε που θα το
βλέπαμε. Και το σοκ μεγάλωνε όταν το ένα ισοπεδωμένο χωριό διαδέχονταν το άλλο.
Στο τελευταίο, πήγαμε με τα πόδια γιατί ούτε το 4Χ4 μπορούσε να φτάσει... Σ’
όλη τη διαδρομή ένα και μοναδικό ντόπιο συναντήσαμε... Δε μένει μόνιμα εκεί,
πηγαίνει όμως κάθε Σαββατοκύριακο σε μια επίμονη προσπάθεια να συνδεθεί με το
παρελθόν, να μην το αφήσει να σβήσει. Έστησε κι ένα μνημείο με τα ονόματα των
νεκρών. Έψαξε και βρήκε πεταμένη μακριά τη καμπάνα της εκκλησίας και την
ξανάβαλε στο καμπαναριό, το μόνο χτίσμα που έμεινε όρθιο μετά την ισοπέδωση».
Ο εμφύλιος και ο ολοκληρωτικός αφανισμός τους
Η εκδήλωση της ΕΔΙΑ (1940-74) Κ.-Δ. Μακεδονίας θα
γίνει το Σάββατο 18/8 στο πρώην Ίδρυμα Εθνικής Νεότητας στο Νεστόριο Καστοριάς,
στις 6.00 μ.μ. Μετά τους χαιρετισμούς από τον πρόεδρό της Τριαντάφυλλο
Μηταφίδη και τον δήμαρχο Νεστορίου Χρήστο Γκοσλιόπουλο, θα
ακολουθήσει ομιλία του ιστορικού Ραϋμόνδου Αλβανού, επιστημονικού
συνεργάτη του ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας, με θέμα «Τα Γραμμοχώρια της Καστοριάς στον
'σύντομο' εικοστό αιώνα», ενώ στη συνέχεια ο σκηνοθέτης και συγγραφέας Νίκος
Θεοδοσίου θα μιλήσει με θέμα «Το αόρατο χωριό: οδοιπορικό στις
δολοφονημένες μνήμες». Θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό και στο δεύτερο
μέρος, στις 8.00 μ.μ., θα προβληθεί η ταινία του Ν. Θεοδοσίου Περιμένοντας
τη Ρόζα. Το διήμερο ιστορικών εκδηλώσεων θα ολοκληρωθεί την Κυριακή, στις
10.00 π.μ., με επίσκεψη στο Γλυκονέρι και στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης, στα
Λιβάδια Κοτύλης. Στον ιστότοπο της ΕΔΙΑ Κ.-Δ. Μακεδονίας
(http://www.edia-makedonia.gr) μπορεί κάθε ενδιαφερόμενος να βρει περισσότερες
πληροφορίες για τη μετάβαση και τη διαμονή.
